ΕΚΘΕΣΗ-ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ ΤΟΥ ΙΔΡΥΤΗ
"Γιατί φτιάξαμε τη Μακρόνησο"
Σε μια αδημοσίευτη εμπιστευτική Εκθεσή του, το 1950, ο επικεφαλής του "αναμορφωτικού έργου" της Μακρονήσου ταξίαρχος Γεώργιος Μπαϊρακτάρης δίνει τις δικές του κυνικές εξηγήσεις για την ίδρυση και τη λειτουργία του κολαστηρίου.
Η Εκθεση του Γεωργίου Μπαϊρακτάρη, της οποίας δημοσιεύουμε στη συνέχεια εκτενή αποσπάσματα, έρχεται να φωτίσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορίας της Μακρονήσου, προσφέροντας σημαντικές πληροφορίες για το πώς αντιμετώπιζαν το όλο εγχείρημα οι ίδιοι οι οργανωτές του. Μικρό μέρος της Εκθεσης έχει περιληφθεί στο δίτομο έργο του Ν. Μάργαρη. Το τεκμήριο σχολιάζει σε διπλανή στήλη ο ιστορικός Στρατής Μπουρνάζος που έχει ασχοληθεί με την ανάλυση του "αναμορφωτικού" λόγου των υπευθύνων της Μακρονήσου.
Αίτια οργανώσεως Μακρονήσου
Είναι γνωστή η από ετών ανεκτικότης του Κράτους εις τας κομμουνιστικάς ραδιουργίας. Ακόμη και τα εγκλήματα και τας παντοίας εκδηλώσεις των προς υπονόμευσιν του Εθνικού οικοδομήματος, ήτις υπονόμευσις είχεν σοβαρόν έρεισμα τας ενόπλους δυνάμεις της χώρας.

Μεταξύ του στρατευομένου λαού υπήρξε και η μερίς των εμφορουμένων υπό της κομμουνιστικής ιδεολογίας, ήτις ενεφανίζετο ως ασθένεια με τας διαφόρους φάσεις της, 1ον στάδιον, 2ον στάδιον κ.λ.π., ανίατος. [...]

Η αντιμετώπισις της καταστάσεως ταύτης, ήτις αν συνεχίζετο θα είχεν ολέθρια αποτελέσματα, ήγαγε την υπηρεσίαν εις την σκέψιν να εξαιρέσει τούτους δοκιμαστικώς της στρατεύσεως.

Το μέτρον όμως τούτο, εφαρμοσθέν επί τι διάστημα εύρεν εις την κοινήν γνώμην δυσμενεστάτην απήχησιν και διεβίβρωσκε το ηθικόν του μαχομένου Στρατού. [...]

Εξηκολούθησε δε μέχρι της ενάρξεως του συμμοριτικού αγώνος ότε κατέστη εμφανές ότι ούτοι διά των εν γένει σατανικών ενεργειών των ήσαν λίαν επικίνδυνοι εις τας Μονάδας διότι ου μόνον απετέλουν τους πληροφοριοδότας των συμμοριτών ερχόμενοι εις επαφήν μετά των κατά τόπους κομμουνιστικών οργανώσεων, αλλά και αυτοί ούτοι εντασσόμενοι εις τμήματα διώξεως των ληστοσυμμοριτών προσεχώρουν καθ' ομάδας προς τους συμμορίτας μετά του οπλισμού των και των εφοδίων των εν γένει, ους καθίστων ενημέρους πάσης στρατιωτικής υποθέσεως, με αποτέλεσμα την πολλάκις σφαγήν εκ προδοσίας ολοκλήρων απομεμονωμένων τμημάτων στρατού και χωροφυλακής.

Κατόπιν τούτου προέκυψεν το ζήτημα της σοβαρωτέρας αντιμετωπίσεως της καταστάσεως, διότι υπήρξεν περίπτωσις καθ' ην ηυτομόλησε προς τους συμμορίτας και ολόκληρος λόχος (Ο Λόχος Προσωτσάνης), πράγμα όπερ ήγαγε εις την σκέψιν της συγκεντρώσεως εξ όλων των στρατιωτικών μονάδων των θεωρουμένων ως επικινδύνων εις Μονάδας των μετόπισθεν προσκαίρως και μέχρις ου αποδειχθή ότι ούτοι είναι ακίνδυνοι διά τον μαχόμενον στρατόν.

Ούτω ωργανώθησαν κατά τα τέλη του έτους 1946 κατά Σώμα Στρατού αρχικώς ανά εις Λόχος Σκαπανέων εξελιχθέντες βραδύτερον εις ειδικά τμήματα σκαπανέων εδρεύοντα το μεν Α΄ Τάγμα Σκαπανέων εις Κρήτην, το Β΄ Τάγμα Σκαπανέων εις Λάρισαν και είτα εις Λιόπεσι Αττικής και το Γ΄ Τάγμα Σκαπανέων εις Θεσσαλονίκην, εις τα οποία συνεκεντρώθησαν οι θεωρούμενοι οπλίται αναρχοκομμουνισταί προς τον σκοπόν της διαθέσεως τούτων εις διάφορα στρατιωτικά έργα, καθ' ον τρόπον εχρησιμοποιούντο τα παλαιά τάγματα σκαπανέων. Αυτός ήτο ο αρχικός προορισμός των ως άνω Ταγμάτων Σκαπανέων.

Από τας πρώτας όμως αποπείρας εκπληρώσεως του προορισμού τούτου η υπηρεσία αντεμετώπιζε την λευκήν απεργίαν των αναρχικών στρατιωτικών (Σπάσιμο δήθεν κατά την εργασίαν των διαφόρων εργαλείων, έντεχνος εξαφανισμός τούτων, απόδοσις της εργασίας μηδαμινή) και την κομμουνιστικήν προπαγάνδαν με την κραυγήν «Δημοκρατικοί στρατιώται εις τα αναγκαστικά έργα...»

Εις το σημείον τούτο και προς τον σκοπόν της περισσότερον ψυχολογημένης χρησιμοποιήσεως και πληρεστέρας οργανώσεως των άνω Ταγμάτων ιδρύθη κατ' Απρίλιον του 1947 ιδιαιτέρα παρά τω Γενικώ Επιτελείω Στρατού Διεύθυνσις, η κληθείσα Β-ΧΙ ΓΕΣ με διευθυντήν τον υποφαινόμενον, εις ην υπήχθησαν από πάσης πλευράς τα Τάγματα ταύτα.

Εδώ θα μου μείνη αλησμόνητος η στιγμή, καθ' ην έλαβον τας πρώτας προφορικάς Διαταγάς από τον τότε Αρχηγόν του ΓΕΣ, Αντιστράτηγον κ. Βεντήρην Κ.

Ανέπτυξα εν ολίγοις εις τον Στρατηγόν τας γενικάς γραμμάς των μελλουσών προσπαθειών μου, αίτινες συνίσταντο εν ολίγοις εις τα εξής:

-Συγκρότησις στρατιωτικών Μονάδων πειθαρχημένων και συγκέντρωσίς των εις χώρον μακράν πάσης εξωτερικής επιδράσεως.

-Συμπεριφορά εν αυταίς στοργική σαν της μάνας, αλλά και συγχρόνως αυστηρή σαν του πατέρα.

-Διαφώτισις μέσα στην άνω ατμόσφαιραν και την συνήθη εργασίαν και εκπαίδευσιν του στρατιώτου.

-Απόδοσις εις τον Στρατόν και την Κοινωνίαν ασπίλων των εκ τούτων ανανηφόντων με ξεχασμένο το παρελθόν και με σοβαράν προσπάθειαν προστασίας τούτων στην ζωήν.

Η απάντησις του Στρατηγού εις τας γενικάς αυτάς γραμμάς ήτο: «Κάμε ό,τι σε φωτίση ο Θεός, θα μ' έχης υποστηρικτή σ' όλες σου τις προσπάθειες...»

Απεχώρησα από το γραφείον του Στρατηγού δώσας την υπόσχεσιν ότι είχα μεγίστας ελπίδας επιτυχίας εις τας προσπαθείας μου στηριζόμενος «Εις την πίστιν προς την αθάνατην Ελληνικήν ψυχήν». Και εις την πεποίθησιν, η οποία ανέκυπτε από το ερώτημα: «γιατί να θεωρώμεν ικανόν τον καθοδηγητήν κομμουνιστήν εις το να κάνη τους εθνικόφρονας κομμουνιστάς και να παραδεχώμεθα τους εαυτούς μας ανικάνους διά το αντίθετον;»

Επειτα από ολίγας ημέρας επανέλαβον την αυτήν υπόσχεσιν εις τον τότε Υπουργόν κ. Στράτον Γ. από τον οποίον έτυχον πληρεστάτης κατανοήσεως και ιδιαιτέρας υποστηρίξεως εις όλας μου τας προσπαθείας.

Από της πρώτης στιγμής της Δ/σεως μου αντελήφθην ότι η εγκατάστασις των ούτω ωργνωθέντων τριών ειδικών ταγμάτων Σκαπανέων εις τους προαναφερομένους χώρους δεν παρείχεν την εγγύησιν ότι θα απεξενούντο οι διαπαιδαγωγούμενοι στρατιώται των επιδράσεων του ΚΚ διότι δεν έλλειψαν άι επαφαί, αλλ' ούτε και ήτο δυνατόν να ληφθούν μέτρα τελείας απομονώσεως, δι' ο εγεννήθη σκέψις εξευρέσεως καταλλήλου χώρου προς συγκέντρωσιν των οπλιτών. [...]

Ούτω προσεφέρθη η Μακρόνησος παρουσιάζουσα τα περισσότερα πλεονεκτήματα λόγω ιδία της γειτνιάσεώς της προς την Αττικήν και την Πρωτεύουσαν, πράγμα όπερ της παρείχεν πλήθος δυνατότητας, (εφοδιασμοί, νοσηλεία οπλιτών, κ.λ.π.), ως και την ανετωτέραν διαμονήν των οπλιτών διότι εξέλιπον τα περιοριστικά μέτρα, άτινα θα ελαμβάνοντο διά την πρόληψιν δραπετεύσεων.

Περί τα μέσα του έτους 1947 μετεστάθμευσαν τα τρία Τάγματα εις την Μακρόνησον, εγκατασταθέντα οριστικώς, βραδύτερον δε μετεστάθμευσαν εκεί εκ Θήρας το Γ΄ Κ.Π.Α., εις ο είχον συγκεντρωθή οι αναρχοκομμουνισταί Αξιωματικοί. [...]

Ακολουθούν κεφάλαια με τίτλο «Τίνες περιελήφθησαν αρχικώς και προοδευτικώς εις τας Μονάδας Μακρονήσου» και «Υποδοχή και επιλογή των εις Μακρόνησον αποστελλομένων».

Το Α΄ Τάγμα Σκαπανέων στασιάζει
Και ενώ εις το Γ΄ Τάγμα Σκαπανέων το αναμορφωτικόν έργον προχωρεί με γοργόν αλλά και σταθερόν βήμα, εις τας άλλας Μονάδας και ιδίως στο Α΄ Τάγμα όπου έχει συγκεντρωθή ό,τι επικίνδυνον είχεν να επιδείξη η Μακρόνησος τα πράγματα δεν είναι καθόλου ευχάριστα.

Προσπάθειαι επιεικούς και στοργικής συμπεριφοράς ενώ έχουν άριστα αποτελέσματα εις Γ΄ Τάγμα Σκαπανέων, εις τα άλλα και ιδιαιτέρως εις το Α΄ Τάγμα Σκαπανέων εκλαμβάνεται ως αδυναμία Δ/σεως εις βαθμόν να θέλεται να ασκήται η Διοίκησις εκ των κάτω (Σοβιέτ). [...]

Ο Διοικητής του Α΄ Τάγματος διακρίνει μεταξύ των επικινδύνων στοιχείων της Δυνάμεως ότι υπάρχουν τοιαύτα επιδεκτικά διαφωτίσεως, τα οποία προτίθεται διά τον σκοπόν τούτον να αποστείλη εις Γ΄ Τ.Σ. [...]

Πλησιάζει η ημέρα της αποστολής 700 στρατιωτών του Α΄ Τ.Σ. προς αναμόρφωσιν εις Γ΄ Τ.Σ. και αποφασίζουν να στασιάσουν ίνα ματαιώσουν την ως άνω αποστολήν.

Ευρίσκουν αφορμήν το ότι η Αστ. Μονάδος του Τάγματος παρετήρησε βραδυπορούντας στρατιώτας καθ' ην όλη η δύναμις του Τάγματος μετέβαινεν εν γραμμή εις τον χώρον διδασκαλιών και επιτίθενται την μεσημβρίαν της 29-2-48 εναντίον της άνω αστυνομίας με πρόθεσιν να την αφοπλίσουν.

Η αστυνομία ήτις απετελείτο εξ ανανηψάντων οπλιτών αμυνομένη κάνει χρήσιν των όπλων. Ο σπεύσας Υπασπιστής του Τάγματος Υπολ/γός Καρδαράς ίνα επέμβη κακοποιείται υπό των στασιαστών και αναγκάζεται να αποσυρθή μετά της φρουράς εις χώρον προπαρασκευασθέντα εκ των προτέρων διά παρομοίας περιπτώσεις, όπου λαμβάνει θέσιν αμύνης.

Ο Διοικητής του Τάγματος απουσιάζων κατά την στιγμήν της στάσεως εις άλλην εν Μακρονήσω Μονάδα, ειδοποιείται και σπεύδει εις το Τάγμα του. Καλεί τους στασιαστάς να συνέλθουν, πλην όμως ευρίσκεται προ μαινομένου όχλου, εκμεταλλευομένου κατά τον γνωστόν κομμουνιστικόν τρόπον τα θύματα της προ ολίγου συγκρούσεως με την Αστυνομίαν Μονάδος και απειλούντος να επιτεθή εκ νέου κατά της ολιγαρίθμου φρουράς (4.500 άνδρες εναντίον 50 περίπου ανδρών ωπλισμένων) με σκοπόν να την αφοπλίση.

Ο Διοικητής αναγκάζεται να απειλήση νέαν χρήσιν όπλων και προ της αποφασιστικής στάσεως τούτου οι στασιασταί αποσύρονται εις τον πλησίον κείμενον καταυλισμόν του Τάγματος συναποκομίζοντες τους πέντε νεκρούς της προηγουμένης συμπλοκής, ενώ τους τραυματίας των περίπου 15 τους παρέδωσαν εις την Υγειονομικήν Υπηρεσίαν του Τάγματος.

Καλούνται επανειλημμένως οι στασιασταί να επανέλθουν εις την τάξιν παραδίδοντες τους νεκρούς και με την υπόσχεσιν ότι ουδείς πρόκειται να θιγή εκ των μη αναμιχθέντων εις την στάσιν, αλλά εις μάτην.

Οι στασιασταί υβρίζουσι το παν, απειλούσιν, ασχημονούσιν... αφήνονται όλο το απόγευμα (29-2-48) να ηρεμήσουν και συνέλθουν.

Συμβαίνει το αντίθετον διότι οι πρωτοστατούντες ωργανωμένοι καθοδηγηταί παροτρύνουν, απειλούν, τρομοκρατούν...

Την πρωίαν της επομένης σπεύδω προσωπικώς επί τόπου με το μικρόν περιπολικόν πλοίον ασφαλείας της νήσου. Ολίγον προ της αφίξεώς μου, αναγκάζονται να παραδώσουν τους νεκρούς διότι πάσα απόπειρά των να τους θάψουν εις την πλατείαν του Τάγματος προς εκμετάλλευσιν συναντά την απαγόρευσιν του Διοικητού του Τάγματος, όστις απειλεί ότι θα κάνη και χρήσιν των όπλων εν ανάγκη.

Μόλις αφίχθην πλησίον της παραλίας του Τάγματος προσπαθώ διά του μεγαφώνου να τους πείσω και επανέλθουν εις την τάξιν. Η απάντησίς των ήτο χυδαιόταται χειρονομίαι και ύβρεις...

Επί μίαν ώραν ωμίλησα από μεγαφώνου, συμβουλεύων, νουθετών, ακόμη και ικετεύων... Ουδέποτε εις την ζωήν μου ήκουσα περισσοτέρας και χυδαιοτέρας ύβρεις. Εν τέλει τους κατέστησα γνωστόν ότι δεν πρόκειται να ομιλήσω εκ νέου και ότι εάν δεν συνέλθουν και επανέλθουν εις την τάξιν, θα επιβληθή αύτη διά παντός μέσου, ασχέτως των αποτελεσμάτων τα οποία ασφαλώς θα είναι οδυνηρά δι' αυτούς.

Εις τελευταίαν μου πρόσκλησιν επείσθησαν ή εφοβήθησαν τινές και σπεύδουσι απομακρυνόμενοι των άλλων στασιαστών προς την θέσιν, την οποίαν είχα ορίσει από μεγαφώνου. Αμεσος όμως επέμβασις των τρομοκρατών καθοδηγητών τους εμποδίζει.

Αποφασίζεται η διά της βίας διάλυσίς των και κινείται μία διμοιρία με κλομπς (Γ΄ Τ.Σ.) προστατευομένη υπό ετέραν ένοπλον εις ακροβολισμόν του ιδίου Τάγματος. Ο,τι λίθοι, μπουκάλες, σκαπάναι, πτύα υπήρχον... ρίπτονται και γίνεται χρήσις κατά της διμοιρίας των κλομπς. Ο επί κεφαλής της Διμοιρίας δέχεται μέγα λίθον εις το στήθος και πίπτει αναίσθητος. Εις το θέαμα τούτο οι άνδρες της ενόπλου Διμοιρίας κάνουν χρήσιν των όπλων, εις ο λαμβάνουσι μέρος και τα πέριξ φυλάκια του Α΄ Τάγματος Σκαπανέων. Το πυρ δεν εκράτησε ούτε ένα λεπτόν της ώρας, διότι από μεγαφώνου διέταξα παύσιν του πυρός.

Τούτο ήρκεσε διά να συνέλθη όλος σχεδόν ο κόσμος των παρασυρθέντων στασιαστών, όστις απαλλαγείς της τρομοκρατίας του καταληφθέντος ήδη υπό πανικού καθοδηγητού, σπεύδει προς τον ορισθέντα χώρον. Κατά την ψυχολογικήν εκείνην στιγμήν υποδεικνύονται αμέσως οι πρωτοστατήσαντες καθοδηγηταί υπό του όχλου, τον οποίον μέχρι προ ολίγου ετρομοκράτουν, οίτινες συλληφθέντες απομονούνται εις τας φυλακάς. Την αυτήν ημέραν οι 700 κριθέντες ως επιδεκτικοί διαφωτίσεως αποστέλλονται εις το Γ΄ Τάγμα Σκαπανέων.

Η σύλληψις των 260 τρομοκρατών του Α΄ Τάγματος αλλάζει τελείως την όψιν τούτου. Από της στιγμής εκείνης γίνεται μια από τις καλύτερες και περισσότερο πειθαρχημένες Μονάδες, αποδώσασα εις το στρατόν χιλιάδας γενναίους μαχητάς και εις την κοινωνίαν χιλιάδας χρηστούς πολίτας.

Εθρηνήθησαν 15 περίπου εισέτι νεκροί και δυστυχώς ουχί εκ των τρομοκρατών καθοδηγητών, αλλά εκ των τρομοκρατουμένων, διότι σκοπός των είναι να βάνουν άλλους να σκοτώνωνται διά τον αγώνα... [...]

Ακολουθούν τα «Διδάγματα εκ της στάσεως», και τα κεφάλαια «Κυρίως αναμορφωτικόν έργον Μακρονήσου», «Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών (ΕΣΑΙ)», «Ιδρυσις του Οργανισμού Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (ΟΑΜ)» και «Εναρξις εργασιών ΟΑΜ». Εδώ παρατίθεται και απόσπασμα απόρρητης αναφοράς του διοικητή του Β΄ Ειδικού Τάγματος Οπλιτών (ΒΕΤΟ)/ΕΣΑΙ ταγματάρχη Γεωργίου Τζανετάτου στην οποία περγράφεται η «κατάστασις του εμψύχου υλικού» που παρελήφθη από το τάγμα του:

Κατάστασις παραληφθέντος εμψύχου υλικού
Μόνον εκείνος όστις έζησεν εκ του σύνεγγυς την μεταφοράν των ιδιωτών τούτων, αντίκρυσε την όψιν των και τας ποικίλλας αντιδράσεις των, εστάθμισε την όλην συμπεριφοράν των δύναται να ισχυρισθή ότι εσχημάτισε πιστήν εικόνα της αθλιότητός των. Μία αγέλη ανθρώπων με το μίσος εις την ψυχήν ως μόνον ψυχικόν εφόδιον, ράκη σωματικά και ψυχικά, άβουλα και μοιρολατρικά, υπακούοντα μόνον εις την εφιαλτικήν φωνήν του κόμματος, η οποία είχε τελείως υποκαταστήσει την φωνήν της συνειδήσεώς των, κομμουνισταί εξ απαλών ονύχων ζώντες με μόνον προορισμόν να αποθάνουν εις την υπηρεσίαν του κόμματος επί έτη διατελέσαντες εις εξορίας, υγιείς αναμίξ με γέροντας, αναπήρους και ασθενείς, και εν μέσω όλων αυτών η ηγεσία του Κόμματος ζηλοφθόνως περιφρουρουμένη από όλους, ταύτα πάντα δίδουν αμυδράν μόνον εικόνα της πραγματικότητος. Ο συνωμοτισμός ευρών κατάλληλον έδαφος ανεπτύχθη εις το ζενίθ του και εκυριάρχει ακόμη και της αναπνοής των κρατουμένων. Υπό τοιαύτας συνθήκας ουδείς εχέφρων άνθρωπος ηδύνατο να ισχυρισθή ότι και με την τελειοτέραν εθνικήν συνταγήν θα επετύγχανε άμεσόν τι θετικόν αποτέλεσμα.

Το επόμενο κεφάλαιο αφορά την «Υποδοχή διαφόρων αποστολών του διαλυομένου στρατοπέδου πειθαρχικής διαβιώσεως υπό των Μονάδων Μακρονήσου» και βασίζεται σε έκθεση «Επί του τρόπου υποδοχής των εκ του στρατοπέδου πειθαρχημένης διαβιώσεως Μακρονήσου παραδοθέντων εις ΑΕΤΟ/ΕΣΑΙ κρατουμένων αναρχικών ιδιωτών και των κατά τούτων σημειωθέντων επεισοδίων» (βλ. διπλανή στήλη), στην οποία επισημαίνονται μεταξύ άλλων και τα εξής:

Παρετηρήθησαν σύμφωνα με την γραμμήν του ΚΚΕ θεατρικά κρούσματα αυτοκτονίας εις τε τους αρνηθέντας υπογραφήν δηλώσεως ως και στους υπογράψαντας μετά πάροδον ημερών (κατάποσις κοχλιαρίων, αποκοπή αρτηριών χειρών και καρωτίδος διά ξυριστικών λεπίδων, κατάποσις τεθραυσμένης υάλου και εις απαγχονισμός). Εις απάσας τας ανωτέρω περιπτώσεις παρεσχέθη επιτυχώς ιατρική επέμβασις και ως διά μαγείας η χορεία αύτη των ηθοποιών του ΚΚΕ μετά την απόπειραν ιάθη.

Παρουσιάσθησαν κρούσματα εις μεγαλύτερον βαθμόν των ανωτέρω, ψυχονευρώσεων και κατά παράδοξον τρόπον εις άτομα μηδόλως κακοποιηθέντα εις τα ανωτέρω επεισόδια. Τόσον ο ψυχίατρος του Τάγματος, όσον και ο Διευθυντής του Νοσ/μείου αποδίδουν τούτο εις ευσυγκινησίαν και εις υστερικήν ιδιοσυγκρασίαν, δεν αποκλείουν την υποκρισίαν και φρονούν ότι περιωρισμένος αριθμός ηλεκτρικών Σοκ αρκεί διά την θεραπείαν των.

Παρουσιάσθησαν ελάχιστοι περιπτώσεις ανακλήσεως της υπογραφείσης δηλώσεως, ως και δηλώσεις των εν απομονώσει. Ούτοι ήλλαξαν αμοιβαίως θέσιν.

Καθήκον επιτακτικόν αισθάνεται η Διοίκησις, επί τη ευκαιρία ταύτη να διαμνημονεύση τον ακάματον ζήλον και τους κόπους εις ους υπεβλήθησαν κατά τας εξ ημέρας της υποδοχής αξιωματικοί, οπλίται και ιδιώται του Τάγματος διά να αχθή εις αίσιον πέρας το έργον. Κατά τας εξ ημέρας άπαντες οι άνω παρέμειναν νήστεις μη διανεμηθέντος μεσημβρινού συσσιτίου.

Το κείμενο αποτελεί ένα ξεχωριστό τεκμήριο, με ιδιαίτερη σημασία, για πολλούς λόγους:
Α) Λόγω του συντάκτη του. Ο ταξίαρχος Γεώργιος Μπαϊρακτάρης είναι πρόσωπο κομβικό για τη Μακρόνησο: είναι ο επικεφαλής των επιτελικών οργάνων (της διεύθυνσης Β-XI του ΓΕΣ και του ΟΑΜ, που τη διαδέχεται τον Οκτώβριο του 1950), που έχουν ως αποκλειστική αρμοδιότητα τη λειτουργία της Μακρονήσου.

Β) Λόγω της χρονικής στιγμής. Το κείμενο συντάσσεται τον Φεβρουάριο του 1950, λίγο πριν το τέλος, κι ενώ η Μακρόνησος διανύει ακόμη την περίοδο της «ακμής», τόσο από πλευράς βασανιστηρίων όσο και προπαγάνδας. (Λίγους μήνες αργότερα, μετά τον σχηματισμό της κυβέρνησης Πλαστήρα, αρχίζει το «ξήλωμα»: απολύονται πολλοί κρατούμενοι, παραμένουν μόνο στρατιώτες, τα βασανιστήρια αντικαθίστανται από καψώνια κ.ο.κ.)

Γ) Λόγω της φύσης του τεκμηρίου. Πρόκειται για εμπιστευτική ή απόρρητη έκθεση που ανασκοπεί γενικά τα τεκταινόμενα από ιδρύσεως Μακρονήσου, αδημοσίευτη εν συνόλω. Μέχρι σήμερα, δεν γνωρίζαμε ανάλογο τεκμήριο, παρά μόνο ημερήσιες διαταγές ή προπαγανδιστικές εκδόσεις (λ.χ. το περ. Σκαπανεύς ή την μπροσούρα των «ανανηψάντων» Ζοάννου και Σαρρή).

Δ) Για όσα λέει. Παρά την -αναμενόμενη- προσπάθεια εξωραϊσμού, για όποιον τη διαβάσει πίσω από τις γραμμές, η έκθεση είναι αποκαλυπτική. Ενα μόνο παράδειγμα: στις 12.10.1949, στην «παραλαβή» 635 πολιτών, ο συντάκτης παραδέχεται ότι υπήρξαν 100 τραυματίες (με «μώλωπας, θλάσεις, ελαφρά κατάγματα»)! Γενικότερα, σε όλο το κείμενο, η βία δεν μπορεί να συγκαλυφθεί: «εφηρμόσθη ψυχολογική βία», «επιβεβλημένη αφορμή κακοποιήσεως», «θεατρικά κρούσματα αυτοκτονίας», «κρούσματα ψυχονευρώσεων» - σε πλήρη αντίθεση με τις ειδυλλιακές εικόνες των προπαγανδιστικών φυλλαδίων.

Ε) Για όσα δεν λέει. Είναι πολλά, βέβαια, αυτά που αποσιωπούνται ή παραμορφώνονται. Παράδειγμα, η σφαγή του Α΄ Τάγματος, στα τέλη Φεβρουαρίου του 1948, που, σε μια πλήρη αντιστροφή της πραγματικότητας, ονομάζεται «στάσις». Θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον η διασταύρωση με μαρτυρίες κρατουμένων, δημοσιεύματα εφημερίδων αλλά και τα πρακτικά της δίκης των «στασιαστών» (που κατέληξε στην αθώωσή τους).
Στρατής Μπουρνάζος

Η "αυθόρμητη" αποκήρυξη
Απόσπασμα Εκθεσης που περιλαμβάνεται στο κείμενο του ταξίαρχου Γ. Μπαϊρακτάρη σχετικά με τη μεταφορά (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1949) των «κρατουμένων αναρχικών ιδιωτών» από το «στρατόπεδο πειθαρχημένης διαβιώσεως Μακρονήσου» στο Α΄ Ειδικόν Τάγμα Οπλιτών/ΕΣΑΙ, σε μία δηλαδή από τις μονάδες που δημιουργήθηκαν για την «αναμόρφωση» των πολιτικών εξορίστων:

Α΄ Αποστολή 12-10-49 (Αριθ. 635)
Παρεδόθησαν υπό του διοικητού στρατοπέδου εξορίστων χωροφυλακής Αντ/ρχου Σηφάκη, μετά κατάλληλον προσφώνησιν τούτε παραδίδοντος και του παραλαμβάνοντος Διοικητού ΑΕΤΟ/ΕΣΑΙ Ταγ/χου Βασιλοπούλου Αντωνίου εις το ακραίον φυλάκιον (Βόρειον) του Τάγματος 635 ιδιώται εκ των φανατικωτέρων του άνω στρατοπέδου. Εν τω συνόλω της η αποστολή παρουσίαζε θέαμα αποκαρδιωτικώτατον. Την πρόσκλησιν του Αντ/ρχου Σηφάκη να αναφωνήσουν «Ζήτω η Ελλάς», επηκολούθησε νεκρική σιγή. Ουχ ήττον ο παραλαμβάνων διοικητής λόγω της μακράς του πείρας δεν απεγοητεύθη, μετά πάντων δε των Αξι/κών και των φιλοτίμων οπλιτών προέβαινεν επί μακρόν εις πατριωτικάς παραινέσεις, εις πειστικάς επιχειρηματολογίας και εις ικεσίας ακόμη να επωφεληθούν της παρεχομένης εις αυτούς μοναδικής ευκαιρίας θραύσεως των δεσμών του παρελθόντος και της επαναφοράς των εις τους κόλπους της υγιώς και ελληνικά σκεπτομένης κοινωνίας. Εις μάτην όμως. Απαντα τα ανωτέρω εδέχοντο με λοιδωρίας, εξυβρίσεις και τας γνωστάς κομμουνιστικάς ασχημίας.

Επηκολούθησε προειδοποίησις υπό της Διοικήσεως ότι από το στρατόπεδον του ΑΕΤΟ εξήλθον ήρωες Ελληνες μαχηταί, από δε του ΕΣΑΙ 5.000 χρηστοί Ελληνες πολίται, η δε Διοίκησις αισθάνεται εαυτήν τόσον ισχυράν όσον απαιτείται διά να θραυσθή η κομμουνιστική άλυσσος ήτις ως βρόγχος τους αποπνίγει. Μόνον 8 εξήλθον εκ της μάζης οίτινες υπό τας επευφημίας του συνόλου αξιωματικών και οπλιτών εισήλθον εις το στρατόπεδον.

Διά τους υπολοίπους εφηρμόσθη η αρχή της διασπάσεως κατά μικράς ομάδας. Παρουσιάσθη το εξής φαινόμενον: ερρίφθη υπό του όχλου το σύνθημα της «μαζικής αυτοάμυνας». Εκρατούντο κατά μεγάλα γκρουπ εις κύκλον με κεκυμμένην την κεφαλήν και τα νώτα εστραμμένα και άλλαι μεν ανθρωπομάζαι έτρεχον προς το βουνό άλλαι παρέμειναν επί τόπου και άλλαι ερρίφθησαν εις την θάλασσαν ενώ παραλλήλως δεν έπαυον προκαλούντες και ασχημονούντες.

Διετάχθη βιαία διάσπασις της ωργανωμένης στάσεως ήτις και απέδωσε τα κάτωθι αποτελέσματα:

Αξιωματικοί και οπλίται μωλωπισθέντες της αστυνομίας Μονάδος 25.

Ιδιώται με μώλωπας, θλάσεις και ελαφρά κατάγματα περί τους 100.

Θάνατος ουδείς.
Εις άπαντας παρεσχέθη άμεσος ιατρική περίθαλψις εις τε το αναρρωτήριον του Τάγματος και το Νοσοκομείον Μακρονήσου.

Β΄ Αποστολή 18-10-49 (αριθ. ιδιωτών 278)
Ινα αποφευχθή και η ελαχίστη κάκωσις και περιορισθή η εφαρμογή της στρατιωτικής πειθαρχίας και των κανονισμών εις το ελάχιστον των νεοαφικνουμένων, εφηρμόσθη το κάτωθι σχέδιον:

Ωδηγήθησαν άπαντες εις το στρατόπεδον ΕΣΑΙ. Τους εγένετο υπό της Διοικήσεως η κατάλληλος υποδοχή και παραίνεσις, μεθ' ο διελύθησαν εν τω στρατοπέδω. Αφ' εσπέρας είχον καταλλήλως προπαρασκευασθή ειδικώς οι ιδιώται της προηγουμένης αποστολής και γενικώτερον άπασα η δύναμις ΕΣΑΙ (αναμορφωθέντες ιδιώται) εις ην είχε ριφθή το σύνθημα αναστολής απολύσεων εφ' όσον δεν ήθελεν αποκηρυχθή ο κομμουνισμός, έστω και από έναν εκ των 278.

Ούτοι, κατά γκρουπ παρελάμβανον τους εις το στρατόπεδον σκορπισμένους ιδιώτας της νέας αποστολής κατά μόνας και τους έπειθον διά την αποκήρυξιν του ΚΚΕ. Καθ' όλον τούτο το διάστημα από μεγαφώνων μετεδίδοντο πατριωτικά άσματα και πατριωτικά συνθήματα, προκαλουμένου θορύβου εν τω στρατοπέδω.

Μετά δίωρον εσήμανε προσκλητήριον και πρόσκλησις των νεοαφιχθέντων διά την ένταξίν των εις τους κόλπους της Ελλάδος διά της αποκηρύξεως του ΚΚΕ. Διακόσιοι εξήκοντα εξήλθον όλως αυθορμήτως της γραμμής υπό τας ζητωκραυγάς και χειροκροτήματα 8.000 οπλιτών και απεκήρυξαν το ΚΚΕ.

Διά τους εναπομείναντας 18 άνευ ουδεμιάς κακοποιήσεως διετάχθη η μεταφορά των εις το απομονωτήριον. Κατά την μεταφοράν των δεν περιωρίσθησαν εις ύβρεις εις τους επ' αυτών ασκούντας ψυχολογικήν πλέον βίαν ιδιώτας και αξ/κούς αλλά και ελάκτισαν τον Υπασπιστήν του Τάγματος. Τούτο εξηγρίωσε τους συνοδεύοντας αυτούς οπλίτας, οίτινες τους εκακομεταχειρίσθησαν προξενήσαντας ελαφράς κακώσεις εις 10 εκ τούτων.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ
"Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου" (Εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2000). Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης που πραγματοποιήθηκε στις 6 και 7 Μαρτίου 1998 στην Αθήνα. Περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τις εξής ενότητες: Ιστορικές προσεγγίσεις και αρχειακές αναφορές, Τεκμήρια για τη Μακρόνησο σε ξένα αρχεία, Η Μακρόνησος στη λογοτεχνία, Η λειτουργία του στρατοπέδου και η εμπειρία του βασανισμού.

Φίλιππος Ηλιού
"Η μνήμη της ιστορίας και η αμνησία των εθνών"
(περ. Ο Πολίτης 125/1994, σ. 33-37)
Τα προβλήματα που θέτει η ιστοριογραφική προσέγγιση του φαινομένου της Μακρονήσου.

Στρατής Μπουρνάζος
"Ο αναμορφωτικός λόγος των νικητών στη Μακρόνησο: Η ένταξη του Εμφυλίου στην προαιώνια ιστορία της φυλής, ο "διηθητός ιός" του κομμουνισμού και ο ρόλος της "αναμόρφωσης"
("Το Εμφύλιο Δράμα", περ. Δοκιμές 6/1997, σ. 101-133)
Ο "αναμορφωτικός" λόγος της Μακρονήσου ως μια συμπυκνωμένη, ακραία, αλλά και εφαρμοσμένη, εκδοχή του αντικομμουνιστικού λόγου της μεταπολεμικής περιόδου.

Νίκος Μάργαρης
"Ιστορία της Μακρονήσου"
(τόμος Α΄ και Β΄, Αθήνα 1966)
Κλασική ιστορία της Μακρονήσου βασισμένη κατά κύριο λόγο στην παράθεση μαρτυριών.

Ζοάννου-Σαρρή
"Η αλήθεια για τη Μακρόνησο"
(Αθήναι, Μάρτιος 1950).
Η εκδοχή δύο "ανανηψάντων" οπλιτών του Β΄ΕΤΟ για τη Μακρόνησο με θερμό προλογικό σημείωμα του Στράτη Μυριβήλη.

ΔΕΙΤΕ
Happy Day (1976)
του Παντελή Βούλγαρη
Η πολιτική αλληγορία που σημάδεψε το εγχώριο κινηματογραφικό τοπίο στα χρόνια της Μεταπολίτευσης: ομάδα πολιτικών εξορίστων προετοιμάζει την υποδοχή κάποιων υψηλών προσώπων στο νησί της εξορίας.

ΙΟΣ (Ελευθεροτυπία, 14/9/2003)