Δύο νέα ντοκιμαντέρ, ένα για τη Μακρόνησο και ένα για τις γυναίκες της Εθνικής Αντίστασης

* Το «Πουλιά στο βάλτο» (ήδη προβάλλεται σε δημοτικούς κινηματογράφους και αίθουσες πολιτιστικών κέντρων), βραβευμένο στο περσινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, είναι το πρώτο μέρος μιας συστηματικής και επίμονης καταγραφής γύρω από τη δράση των γυναικών στην Κατοχή και τον Εμφύλιο.

Η πρώτη αυτή ταινία αναφέρεται στη συμμετοχή των γυναικών στον απελευθερωτικό αγώνα 1941-44 και στηρίζεται στις προφορικές μαρτυρίες 32 αγωνιστριών που επέζησαν. Γυναικών που έδρασαν μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ ενάντια στους Γερμανούς και στους ντόπιους συνεργάτες τους και οι οποίες φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, βιάστηκαν, εξορίστηκαν ή γλίτωσαν την τελευταία στιγμή, όπως η Ελένη Σκαρπέτη, την εκτέλεση.

Γυναίκες που αλώνιζαν την Αθήνα προσφέροντας συσίτιο ή συμμετέχοντας σε μποϊκοτάζ και άλλες που εκπαιδεύτηκαν από τους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ, μαθαίνοντας να δένουν και να λύνουν τα οπλοπολυβόλα τους με δεμένα μάτια. Τα βασανιστήρια που οι περισσότερες υπέστησαν δεν έχουν τέλος: φάλαγγες, ξυλοδαρμοί, κάψιμο σε σόμπες.

Οι πιο επινοητικοί πάντως, μαθαίνουμε, δεν ήταν οι ναζί αλλά οι παρακρατικοί μετά το τέλος του πολέμου: «Ημασταν οι απελευθερωτές», λέει μια ηλικιωμένη στην Α. Δημητρίου για τα Δεκεμβριανά, «και ξαφνικά παραδίδαμε τα όπλα μας. Τα πήραν οι παρακρατικοί και μας πετσοκόψανε».

«Τα μάτια του Αρη»

Η προσωπική τους ζωή, ανύπαρκτη: «Είχαμε δώσει τον λόγο μας ότι δεν θα κάναμε δεσμό πριν από την απελευθέρωση. Και τον κρατήσαμε». Αλλωστε, λέει χαμογελώντας πονηρά μια άλλη, «μόνο τα μάτια του Αρη να κοίταζες, δεν το τολμούσες...».

Οπως λέει η Α. Δημητρίου, «πρόθεση της ταινίας είναι να αποκαλύψει τον ρόλο μιας κοινωνικής ομάδας "χωρίς φωνή", ο οποίος αγνοείται από την επίσημη γραπτή Ιστορία. Είναι οι γυναίκες που περνούν δίπλα μας στη λαϊκή και δεν τις προσέχουμε καν».

Χρειάστηκε τρία χρόνια δουλειάς για να συγκεντρώσει το υλικό της. Στο διάστημα αυτό, επτά από τις 32 αυτές γυναίκες έφυγαν από τη ζωή...

Αυτό όμως που κάνει πιο τραγική την ιστορία αυτών των γυναικών δεν ήταν μόνο το θρίλερ που έζησαν επί Κατοχής, αλλά το καθεστώς τρόμου που βίωσαν μετά την απελευθέρωση, κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου αλλά και μετά το τέλος του.

Αυτό είναι το θέμα και του δεύτερου ντοκιμαντέρ της Δημητρίου «Η ζωή στους βράχους» (που προβλήθηκε πριν από λίγο καιρό στο τελευταίο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης) γύρω από τις διώξεις των γυναικών που έδρασαν στον Δημοκρατικό Στρατό. Η Μακρόνησος, ως γνωστόν, ήταν ανοιχτή και στις γυναίκες...

* «Ενα στρατόπεδο-προπομπό του Γκουαντάναμο». Ετσι χαρακτηρίζουν αυτό το «πείραμα αγγλικής έμπνευσης και καθοδήγησης», τη Μακρόνησο, η Εύη Καραμπάτσου και ο Ηλίας Γιαννακάκης, οι δύο νεαροί σκηνοθέτες του ομώνυμου βραβευμένου ντοκιμαντέρ. Η ταινία τους (στις αίθουσες την Πέμπτη) αποτελεί την πρώτη συστηματική προσπάθεια ανάλυσης ενός φαινομένου που μέχρι πριν από λίγα χρόνια παρέμενε ακόμα ταμπού.

Επταετής έρευνα έφερε στο φως τα πιο σπάνια έγγραφα, μαρτυρίες, δημοσιεύματα, φωτογραφίες και κινηματογραφικό αρχειακό υλικό. Και ένας μικρός σχετικά αριθμός πρώην εξορίστων κατέθεσαν την μαρτυρία τους. Ανάμεσά τους και η Αλέκα Παΐζη, που εμφανίζεται τελευταία φορά στην οθόνη. Από τις πιο ενδιαφέρουσες μαρτυρίες, εκείνη του 90χρονου πρώην διοικητή του στρατοπέδου...

Μέχρι το 1952, από τη Μακρόνησο πέρασαν περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι, από τους οποίους ελάχιστοι μόνο άντεξαν χωρίς να υπογράψουν δήλωση μετανοίας. Πολλοί ήταν και οι πολιτικοί κρατούμενοι, αλλά και κορυφαίες φυσιογνωμίες του πνεύματος, ακόμη και διάσημοι ποδοσφαιριστές της εποχής. Ο Ρίτσος, ο Κατράκης, ο Βέγγος, ο Κούνδουρος, ο Καζαντζίδης και ο Μπιθικώτσης ήταν μερικοί μόνο από αυτούς.

Σύμφωνα με τους δύο σκηνοθέτες, «στη διοίκηση του στρατοπέδου βρίσκονταν στρατιωτικοί που στα χρόνια που ακολούθησαν αποτέλεσαν σε μεγάλο βαθμό τη ραχοκοκαλιά της χούντας του 1967, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Δημήτρη Ιωαννίδη, ο οποίος ήταν από τους πιο στυγνούς βασανιστές της Μακρονήσου, όντας ένας απλός λοχαγός». *