Παιδαγωγικό Ποίημα. AS Makarenko (Педагогическая поэма. Макаренко А.С.)

 


Λίγα για τη ζωή και το έργο του

Ο Α. Σ. Μακάρενκο γεννήθηκε στο Μπολεπόλιε, ένα Ουκρανικό χωριό κοντά στο Χάρκοφ, σε μια εργατική οικογένεια. Στα χρόνια 1903-1904 τελειώνει έναν κύκλο παιδαγωγικών μαθημάτων και διορίζεται δάσκαλος. Την περίοδο 1914-1917 φοιτά στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο της Πολτάβας που το τελειώνει παίρνοντας το χρυσό μετάλλιο. Χαιρετά με ενθουσιασμό τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης και όλα τα μέτρα που πήρε η σοβιετική εξουσία για την ανάπτυξη της παιδείας, του πολιτισμού και την κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση του σοβιετικού λαού.


Μεγάλη επίδραση άσκησε επάνω του ο Μαξίμ Γκόργκι. Στα χρόνια 1920-1928 διευθύνει την παιδούπολη ανήλικων τροφίμων αναμορφωτηρίου «Μ. Γκόργκι», κοντά στην Πολτάβα, που την περιγράφει στο έργο του «Παιδαγωγικό ποίημα». Την περίοδο 1928-1935 καθοδηγεί την παιδική εργατική κολλεκτίβα - κομμούνα- «Φ. Τζερτζίνσκι» σε προάστειο του Χάρκοφ, την οποία περιγράφει στο έργο του «Σημαίες στους Πύργους». Στα 1935-'37 είναι υποδιευθυντής στις παιδικές κολλεκτίβες του Κιέβου. Μετά πάει στη Μόσχα μέχρι το θάνατό του και αφοσιώνεται στο κοινωνικό και φιλολογικό έργο, γράφει μελέτες, άρθρα, κάνει διαλέξεις, δημοσιεύει τα βιβλία όπου εκθέτει τις παιδαγωγικές του αντιλήψεις, την πλούσια παιδαγωγική εμπειρία του, προπαγανδίζει τις αρχές και τις αξίες της σοβιετικής κοινωνίας και της μαρξιστικής παιδαγωγικής.


Ορισμένοι τον επέκριναν ότι δε διατύπωσε ένα ενιαίο πρωτότυπο παιδαγωγικό σύστημα, μια προσωπική ερμηνεία των παιδαγωγικών φαινομένων, πως θεμελίωσε τα συμπεράσματά του μόνο στις προσωπικές παρατηρήσεις και την εμπειρία του στα παιδαγωγικά Ιδρύματα που οργάνωσε και καθοδήγησε, πως δεν χρησιμοποίησε όλο το φάσμα των παιδαγωγικών μεθόδων έρευνας και αγωγής και πως τα συμπεράσματά του, συνεπώς, δεν έχουν γενική ισχύ και εφαρμογή.

Σχετικά με τα παραπάνω πρέπει να υπογραμμίσουμε πως οι επικριτές του δεν εκτίμησαν το έργο και τις παιδαγωγικές του αντιλήψεις ιστορικά και συγκεκριμένα, σε σχέση με τις συνθήκες που έδρασε και δημιούργησε.

Η προσπάθεια του Μακάρενκο, ήταν μέρος της γιγαντιαίας κίνησης του νεαρού σοβιετικού κράτους να οικοδομήσει ένα καινούργιο εκπαιδευτικό σύστημα αγωγής. Το επίτευγμά του ήταν ότι απόδειξε με τον καλύτερο τρόπο ότι η σοσιαλιστική παιδαγωγική που έγινε και επίσημη εκπαιδευτική πολιτική, για συνένωση διδασκαλίας και διαπαιδαγώγησης, για γενική πολυτεχνική μόρφωση όλων των παιδιών μέχρι τα 17 τους χρόνια, για ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας και δημιουργικών ανθρώπων που θα έχουν συναίσθηση των κοινωνικών τους καθηκόντων, ήταν δυνατή για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας και εφαρμόσιμη ακόμη και στο εξαιρετικά δύσκολο πεδίο των ανήλικων εγκληματιών.





Ο ίδιος έδοσε απάντηση σε αυτές τις εκτιμήσεις. Δήλωσε ανοικτά ότι δε δούλεψε σε ένα συνηθισμένο σχολείο, γι' αυτό η παιδαγωγική του δράση έχει ιδιομορφίες, τα συμπεράσματά του συνδέονται στενά με τις ιδιαιτερότητες, με τα καθήκοντα που επωμίστηκε να λύσει στις δοσμένες ιστορικές συνθήκες της Ρωσίας μετά την επανάσταση. Οι όποιες αδυναμίες και ελλείψεις του, έχουν ιστορική δικαίωση και σημασία. Τα όποια μειονεκτήματα στη θεωρητική του επεξεργασία και προσέγγιση των παιδαγωγικών φαινομένων και προβλημάτων δε μειώνουν με τίποτα τη συνεισφορά του στην παιδαγωγική σκέψη και τη θέση που κατέχει στη σοβιετική παιδαγωγική επιστήμη.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο επεξεργάστηκε τη θεωρία της διαπαιδαγώγησης στην ομάδα και δια της ομάδας, τη μέθοδο της αποτελεσματικής διαπαιδαγώγησης σε σχέση με τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες της σοβιετικής Ρωσίας, σε σχέση με την οργανωτική δομή των παιδαγωγικών ιδρυμάτων που διηύθυνε, σε σχέση με την αυτοδιοίκηση των ομάδων, τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης ως ρυθμιστή των σχέσεων στην ομάδα, το ρόλο της εργασίας, την οικογενειακή αγωγή και άλλα σημαντικά προβλήματα που σχετίζονται με την αγωγή.

Υπερασπίστηκε τις μαρξιστικές θέσεις σχετικά με το φαινόμενο της αγωγής σαν κοινωνικο-ιστορικό φαινόμενο, με έντονο ταξικό χαρακτήρα. Υπερασπίστηκε την παιδαγωγική επιστήμη και το ρόλο της, την αναγκαιότητά της για τη σοβιετική κοινωνία. «Γενικά η παιδαγωγική» - έγραφε ο Α. Σ. Μακάρενκο - «είναι η πιο διαλεκτική, η πιο ευκίνητη, η πιο πολύπλοκη και πολύμορφη επιστήμη». Η παιδαγωγική είναι η πιο διαλεκτική επιστήμη γιατί έχει να κάνει με τον άνθρωπο, το ανώτατο και εκλεκτό προϊόν της φύσης, γιατί σκοπός της είναι να μας μάθει πώς να διαπαιδαγωγούμε τον άνθρωπο. Ο Α. Σ. Μακάρενκο δήλωνε ότι αγαπά και σέβεται την παιδαγωγική θεωρία. Ηθελε αυτή τη θεωρία να είναι αληθινή. Και μια τέτια αληθινή παιδαγωγική θεωρία προσφέρει ο μαρξισμός.





Η πάλη του Α. Σ. Μακαρένκο κατά των αστικών παιδαγωγικών αντιλήψεων

Η μαρξιστική κοσμοθεωρία, ο διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός αποτελεί τη βάση της θεωρητικής και πρακτικής παιδαγωγικής σκέψης του Α. Σ. Μακάρενκο. Δε μπορεί να αμφισβητήσει κανείς την πίστη του σε αυτή την κοσμοθεωρία. Γι' αυτό αγωνίστηκε για την εφαρμογή των αρχών της στην παιδαγωγική σκέψη. Βασιζόμενος στις αρχές της διεξήγαγε σκληρή πάλη κατά των αστικών αντιλήψεων σχετικά με την αγωγή και την παιδεία. Ηταν εκφραστής του ρεύματος αισιοδοξίας - του οπτιμισμού- στην παιδαγωγική του αντίληψη, θεωρούσε ότι η αγωγή είναι αναγκαία και δυνατή, πως ο άνθρωπος μπορεί και πρέπει να διαπαιδαγωγηθεί, να διαμορφώσει την προσωπικότητά του, πως δεν υπάρχουν καθόλου δυσκολοδιαπαιδαγώγητα παιδιά.

Για τον Α. Σ. Μακάρενκο η αγωγή είναι κοινωνικό φαινόμενο, έχει ιστορικό και ταξικό χαρακτήρα, διαφέρει από τη μια κοινωνία στην άλλη, διαφέρει ο σκοπός της, τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξή του κ.ά.

Για τον Α. Σ. Μακάρενκο ο προσδιορισμός του σκοπού της αγωγής είναι σημαντικό στοιχείο. Ο σκοπός όμως δεν ταυτίζεται με το ιδανικό, καθορίζεται από τις νομοτέλειες της κοινωνικής ανάπτυξης, από το χαρακτήρα του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Στη νέα Σοβιετική κοινωνία ο σκοπός της αγωγής της νέας γενιάς και του σοβιετικού λαού είναι η κομμουνιστική αγωγή, η διαμόρφωση ενός νέου τύπου ανθρώπου, του συνειδητού οικοδόμου της νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Αυτός ο σκοπός πρέπει να εκφράζεται με ακρίβεια και καθαρότητα.

Δεν αρκεί όμως να ασχολούμαστε μόνο με το ιδανικό και το σκοπό της αγωγής. Χρειάζεται να καθορίσουμε και τους δρόμους που μας βοηθούν για να φτάσουμε εκεί, χρειάζεται δηλαδή και μια μέθοδος. Ο Α. Σ. Μακάρενκο μιλάει για μια μέθοδο γενική και ενιαία που να επιτρέπει την επίτευξη του στόχου, μα ταυτοχρόνως να δίνει τη δυνατότητα σε κάθε ξεχωριστό άτομο να αναπτύξει τις ιδιαιτερότητές του και να διατηρήσει την ατομικότητά του.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο λέει όχι στις ατομικές μεθόδους αγωγής, είναι κατά της «υπερτροφίας της ατομικής μεθόδου», είναι ενάντια στην «παιδολογική λογική».

Η «παιδολογία» ήταν ένα ολόκληρο ρεύμα στην παγκόσμια παιδαγωγική και ψυχολογική σκέψη, που αναπτύχθηκε και στην ΕΣΣΔ. Το ρεύμα αυτό πήρε μάλιστα σοβαρές διαστάσεις και χτυπήθηκε με απόφαση της ίδιας της ΚΕ του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκων) στις 4 Ιούλη του 1936. Ο τίτλος της απόφασης ήταν «Για τις παιδολογικές διαστρεβλώσεις στο σύστημα των λαϊκών επιτρόπων διαπαιδαγώγησης».

Με τη συγκεκριμένη απόφαση της ΚΕ του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκων) αυτές οι απόψεις και πρακτικές που, να σημειωθεί, δεν είχαν προλάβει να πάρουν ευτυχώς μεγάλες διαστάσεις, χαρακτηρίζονται αντιεπιστημονικές και αντιμαρξιστικές.





Συγκεκριμένα με την απόφαση αυτή σταματά η πρακτική εφαρμογή αυτών των απόψεων η οποία συνίστατο στο εξής: κάνοντας μια σειρά τεστ στα παιδιά και στους γονείς τους προσπαθούσαν με μηχανιστικό τρόπο να βρουν ατομικές, αλλά και κοινωνικές αιτίες που κατά την άποψή τους προκαθόριζαν την καθυστέρηση ορισμένων παιδιών στη μάθηση, σε σχέση με τους συμμαθητές τους. Τέτια τεστ δοκιμάζονταν σε παιδιά ηλικίας μόλις 6-7 χρόνων. Στη συνέχεια αυτές οι «διαγνώσεις» οδηγούσαν στη δημιουργία «ειδικών τάξεων» για τα «δύσκολα» παιδιά και εκείνα που αντιμετώπιζαν μαθησιακές δυσκολίες. Αντιμετώπιση που δημιουργούσε συνθήκες κατηγοριοποίησης-γκετοποίησης, επικίνδυνες για την ομαλή εξέλιξη αυτών των παιδιών.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο είναι ενάντια στην άποψη της «ζευγαρωτής παιδολογίας» όπου κεντρική θέση έχει το παιδί συνδυασμένο μόνο με τον παιδαγωγό. Ζευγάρι «καθηγητής-μαθητής», για τον Α. Σ. Μακάρενκο, δεν υπάρχει. Η μέθοδος διαπαιδαγώγησης δεν απορρέει από αυτό το ζευγάρι. Υπάρχει μόνο το σχολείο, η κολλεκτίβα, η οργάνωση και το στυλ δουλιάς της. Η μέθοδος απορρέει από τη γενική αντίληψη για την οργάνωση του σχολείου, της κολλεκτίβας, της ίδιας της παιδαγωγικής δράσης.

Στην κοινωνία δεν υπάρχουν άτομα έξω από αυτή, γι' αυτό δε μπορεί να υπάρχει ξεχωρισμός της προσωπικής τύχης του ατόμου, του προσωπικού δρόμου ευτυχίας που να αντιπαρατίθεται στην τύχη και στην ευτυχία της κοινωνίας.

Ο Α. Σ Μακάρενκο υπερασπίζει την «παιδαγωγική λογική» όπου οι μέθοδοι και οι παιδαγωγικές διαδικασίες εξαρτώνται από το σκοπό της αγωγής, που με τη σειρά του αποτελεί έκφραση των κοινωνικών αναγκών και απαιτήσεων και των ταξικών συμφερόντων. Γι' αυτό στο κέντρο της παιδαγωγικής διαδικασίας δεν πρέπει να βρίσκεται το παιδί σαν άτομο αλλά η ομάδα - η κολλεκτίβα - στην οποία ανήκει το άτομο.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο πίστευε πως το αποφασιστικό στο παιδαγωγικό έργο δεν είναι η μέθοδος ενός παιδαγωγού, ούτε ενός σχολείου, μα η οργάνωση του σχολείου, της ομάδας, η οργάνωση της παιδαγωγικής δραστηριότητας.

Οι μαρξιστές σε αντίθεση με την ατομικιστική παιδαγωγική της αστικής τάξης, που προσπαθεί να κρύψει τον ταξικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης στον καπιταλισμό, υπογραμμίζουν ότι η εκπαίδευση έχει σκοπό τη διάπλαση των ανθρώπων, γι΄ αυτό είναι κοινωνική λειτουργία, που αναπαράγει τις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις. Είναι διαφορετικός ο σκοπός της εκπαίδευσης σε κάθε κοινωνικοοικονομικό σύστημα, και ο σκοπός καθορίζει το χαρακτήρα του σχολείου. Στο σοσιαλισμό, όπως επισήμανε ο Λένιν, το σχολείο μετατρέπεται από όργανο ταξικής επιλογής και ιδεολογικής χειραγώγησης σε όργανο ολόπλευρης διαμόρφωσης της προσωπικότητας των ανθρώπων, για να γίνουν συνειδητό υποκείμενο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, δημιουργοί της νέας ζωής. Ο παιδαγωγικός αυτός σκοπός επιτυγχάνεται με τη συνένωση όλων των φορέων της διαπαιδαγώγησης (σχολείο, οικογένεια, οργάνωση της νεολαίας, πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης ...) μέσα από τη συνειδητοποίηση και υλοποίηση των κοινωνικών καθηκόντων. Ο Μακάρενκο ακολουθώντας την εκπαιδευτική αντίληψη του νέου σοσιαλιστικού κράτους για το διαπαιδαγωγητικό περιεχόμενο της εκπαίδευσης, αντιμετωπίζει την αγωγή σαν κοινωνική διαδικασία, στην οποία ο νέος αποτελεί υποκείμενο και όχι αντικείμενο αγωγής. Ετσι αναδείχνεται και αναπτύσσεται η αξία της προσωπικότητας, όταν εκφράζει τα συμφέροντα της κολλεκτίβας, σαν υποκείμενο της κοινωνικής εξέλιξης. Ο Μακάρενκο τονίζει:

«Το πιο σημαντικό που συνηθίσαμε να εκτιμούμε στον άνθρωπο είναι η δύναμη και η ομορφιά. Και το μεν και το δε καθορίζονται στον άνθρωπο αποκλειστικά και μόνο από τη στάση του απέναντι στην προοπτική. Ο άνθρωπος που καθορίζει τη συμπεριφορά του με βάση την πιο κοντινή προοπτική είναι και ο πιο αδύναμος. Αν ικανοποιείται μόνο με τη δική του προοπτική, έστω και μακρινή, μπορεί να φαίνεται δυνατός, όμως δεν αισθανόμαστε την ομορφιά της προσωπικότητας και την πραγματική της αξία. Οσο ευρύτερη είναι η κολλεκτίβα, οι προοπτικές της οποίας αποτελούν για το άτομο προσωπικές προοπτικές, τόσο ο άνθρωπος είναι ομορφότερος και καλύτερος».

Η όλη προσπάθεια του Μακάρενκο συμβάδιζε με την προσπάθεια για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση, που ήταν το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο μπόρεσαν να ανθίσουν οι πρωτότυπες σχολικές του κοινότητες, οι παιδικές κολλεκτίβες Γκόρκυ και Ντζερζίνσκυ. Οπως υπογράμμιζε «η σοσιαλιστική κοινωνία είναι θεμελιωμένη στην αρχή του κολλεκτιβισμού. Σ' αυτή έχει θέση όχι η μοναχική προσωπικότητα, άλλοτε φανταχτερή σαν εξάνθημα και άλλοτε κονιορτοποιημένη σαν τη σκόνη του δρόμου, αλλά το μέλος της σοσιαλιστικής κολλεκτίβας».

Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά τη θεωρία του για την κολλεκτίβα και το ρόλο της στην αγωγή.


Ο Α. Σ. Μαμαρένκο για το ρόλο της κολλεκτίβας

Οι απόψεις του για την κολλεκτίβα και το ρόλο της στην αγωγή είναι πρωτότυπες και κατέχουν κεντρική θέση στην παιδαγωγική του σκέψη. Θεμελιώνοντας την πεποίθησή του πως αγωγή σημαίνει οργάνωση και καθοδήγηση της πείρας ζωής του παιδιού, διαμόρφωση ενός συστήματος αρχών και ηθικών και κοινωνικών πεποιθήσεων που να ανταποκρίνονται στον χαρακτήρα, στην ουσία και τις πεποιθήσεις της νέας σοσιαλιστικής σοβιετικής κοινωνίας του καιρού του.

Στη σοσιαλιστική κοινωνία το παιδί, ο μαθητής, ο νέος ετοιμάζεται για ένα ορισμένο σύστημα εξαρτήσεων (το σοσιαλιστικό), την εξάρτηση των μελών της κοινωνίας που ζουν οργανωμένη ζωή και επιδιώκουν έναν καθορισμένο σκοπό, χωρίς να αποτελούν απλά ένα πλήθος, μα ισότιμα μέλη μιας ομάδας - κολλεκτίβας - όπου οι ατομικοί πόθοι συνδυάζονται με τους γενικούς, όπου οι γενικοί σκοποί σε τελευταία ανάλυση, καθορίζουν τους ατομικούς, όπου δηλαδή, υπάρχει αρμονία ατομικών και γενικών συμφερόντων και σκοπών. Στη σοσιαλιστική κοινωνία οι κύριοι και κυρίαρχοι σκοποί είναι οι γενικοί και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η σοσιαλιστική κοινωνία καταργεί την κοινωνική καταπίεση και εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Η σοσιαλιστική κοινωνία διαφέρει από την αστική - καπιταλιστική - όπου οι σχέσεις ανθρώπου προς τον άνθρωπο λύνονται σα σχέσεις ατόμου προς άτομο, σα σχέσεις δύο ελεύθερων και ανεξάρτητων κόσμων, όπου έχουμε διαφορετική διαπαιδαγώγηση ξεχωριστών ατόμων που προσπαθούν να προσαρμοστούν στην πάλη για την ύπαρξή τους και όπου, γι' αυτό, καλλιεργούνται στο άτομο προσόντα απαραίτητα αυτής της πάλης και προσαρμογής. Στην καπιταλιστική κοινωνία το άτομο βρίσκεται σε συνεχή αλυσίδα εξαρτήσεων, καταπίεσης και εκμετάλλευσης.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο είναι υπέρ της συλλογικής αγωγής, κατά των ατομικών μεθόδων και θεωρεί πως, στις συνθήκες του σοσιαλισμού, η αγωγή στην ομάδα - στην κολλεκτίβα - και δια της ομάδας είναι η πιο σωστή, που ανταποκρίνεται στις συνθήκες της Σοβιετικής Ενωσης στις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξής της.





Τί είναι η κολλεκτίβα; Δεν είναι άθροισμα σκόρπιων ατόμων, μια απλή συγκέντρωση, μια απλή ομάδα αλληλοεπιδρόντων ατόμων (όπως πχ. μια παρέα) αλλά ένας ζωντανός κοινωνικός οργανισμός, ένα στοχοπροσηλωμένο σύνολο ατόμων όπου υπάρχει οργάνωση, όργανα συλλογικά καθοδήγησης και ευθύνης, σύνδεση και υπεύθυνη αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα μέλη της, σχέσεις συντροφικές και όχι απλώς φιλίας, αγάπης, καλής γειτονίας. Τα μέλη της κολλεκτίβας έχουν κοινά συμφέροντα, σκοπούς, ιδανικά, ξέρουν να συνεργάζονται με το σύντροφο και όχι να υποτάσσονται στη δύναμη και στον πλούτο. Η ενέργεια κάθε ξεχωριστού μέλους υποτάσσεται στις κοινές ενέργειες. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κολλεκτίβας είναι επίσης η συνεχής ζωντάνια, η διαρκής ετοιμότητα για δράση, η διάθεση για δουλιά και θυσίες, η συναίσθηση του καθήκοντος, της αξιοπρέπειας, της υπερηφάνειας για τις αξίες της κολλεκτίβας, η ατομική ασφάλεια, η ικανότητα προσανατολισμού κ.ά. Οι επιδράσεις ανάμεσα στα μέλη της κολλεκτίβας είναι ποικίλες και αποτελούν αντικείμενο της συλλογικής αγωγής. Η κολλεκτίβα συνεπώς, εξασφαλίζει τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του κάθε μέλους της.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο διακρίνει την πρωταρχική κολλεκτίβα (ομάδα) στα πλαίσια της οποίας διεξάγεται η κοινή δραστηριότητα πχ. το τμήμα μαθητών της Δ' Δημοτικού και τη γενική κολλεκτίβα (ομάδα), την πιο ευρύτερη πχ. το σχολείο στο σύνολό του. Η πρωταρχική δεν απομονώνεται από τη γενική, ενσωματώνεται σε αυτή και η ενσωμάτωσή της έχει θετικές επιπτώσεις πάνω σε κάθε μέλος της ομάδας και στην ομάδα στο σύνολό της. Η κολλεκτίβα - πρωταρχική και γενική - έχει μπροστά της προοπτικές με γενική προοπτική τη χαρά και την ευτυχία των μελών της και της κοινωνίας. Για τον Α. Σ. Μακάρενκο η κολλεκτίβα είναι η «αίθουσα γυμναστικής», η θέση άσκησης, διαμόρφωσης και εκδήλωσης της κοινωνικής συμπεριφοράς και της προσωπικότητας του ατόμου.

Προσδιορίζοντας τον καθοριστικό διαπαιδαγωγητικό ρόλο της κολλεκτίβας ο Α. Σ. Μακάρενκο δεν αγνοεί και δε μειώνει το ρόλο του παιδαγωγού. Ο παιδαγωγός επεμβαίνει στη διαδικασία της αγωγής. Ο Α. Σ. Μακάρενκο είναι υπέρ της αρχής της «παράλληλης ενέργειας», δηλαδή, δίπλα στο ρόλο της κολλεκτίβας σημαντικό ρόλο παίζει ο παιδαγωγός, ο καθοδηγητής και εμψυχωτής. Κατά τον Α. Σ. Μακάρενκο στην παιδαγωγική του δραστηριότητα ο παιδαγωγός δεν εκφράζει τις ατομικές, προσωπικές απαιτήσεις του κατευθείαν πάνω στο άτομο, αλλά στην κολλεκτίβα. Καθορίζει καθήκοντα για το σύνολο που γίνονται υποχρεωτικά και για τα άτομα. Αυτό σημαίνει πως διαπαιδαγωγούμε όλη την κολλεκτίβα και δια μέσου αυτής τα άτομα. Ο παιδαγωγός έχει υπόψη του το άτομο. Δε μπορεί να κάνει αφαίρεση από την ύπαρξή του, προσπαθεί να προβάλει τις καλύτερες πλευρές του ατόμου, χρησιμοποιεί όμως τη δύναμη της κολλεκτίβας - ομάδας - για να διαμορφώσει την προσωπικότητα του ατόμου και να επιδράσει σε αυτό.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο μιλούσε όμως όχι μόνο για τον «παιδαγωγό - άτομο» αλλά, πρωτίστως, για την «κολλεκτίβα παιδαγωγών», το συλλογικό παιδαγωγό, όλα τα καθοδηγητικά όργανα και πρόσωπα ευθύνης, όλους τους κοινωνικούς παράγοντες, υπογράμμιζε πως «στο σχολείο υπάρχει μια κολλεκτίβα παιδαγωγών για την οποία οι επιτυχίες της σχολής μπαίνουν στην πρώτη μοίρα, της τάξης σε δεύτερη και οι ατομικές σε τρίτη, τότε σε αυτή την κολλεκτίβα θα γίνει πραγματική παιδαγωγική δουλιά».

Ο Α. Σ. Μακάρενκο ασχολήθηκε και με το κύρος του παιδαγωγού (ατομικού και συλλογικού). Το κύρος πρέπει να στηρίζεται κατά πρώτο λόγο στην ευθύνη του παιδαγωγού. Το κύρος το δημιουργούν μόνοι τους οι ίδιοι οι παιδαγωγοί. Απαιτείται γι' αυτό σοβαρότητα, σταθερότητα, σωστή και δραστήρια στοχοπροσήλωση, λογική στις λεπτομέρειες, όχι φιλαρέσκεια και κυνήγι της αγάπης, όχι ψευτοανθρωπισμό απέναντι στις ελλείψεις και τα καπρίτσια της κολλεκτίβας και των μελών της. Ο παιδαγωγός να είναι εύθυμος, γεμάτος ζωντάνια, να έχει σοβαρές απαιτήσεις για κάθε μικρό πράγμα, σε κάθε βήμα. Η σταθερή, η σαφής, η άμεση και αποφασιστική απαίτηση αποτελεί για τον Α. Σ. Μακάρενκο, νόμο της διαπαιδαγώγησης. Επίσης, ο παιδαγωγός πρέπει να μην ξεχνά τις υποσχέσεις του, να μιλάει ωραία, αλλά αν χρειαστεί να βάζει και τις φωνές. Σε καλή κολλεκτίβα το κύρος του παιδαγωγού δε μπορεί να υποσκαφτεί γιατί το στηρίζει η ίδια η κολλεκτίβα.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο έδινε μεγάλη σημασία στη «μαστοριά» του παιδαγωγού σε όλες τις εκδηλώσεις του, θεωρούσε πως κάθε παιδαγωγός που δεν είναι τεμπέλης, μπορεί να αποκτήσει την απαιτούμενη μαστοριά. Ο βαθμός που θα την αποκτήσει εξαρτάται μονάχα από την επιμονή του, όχι από το ταλέντο του. Σαν καλός μάστορας ο παιδαγωγός πρέπει να συγκρατεί την αγανάκτησή του, τα νεύρα του. Επίσης, ο Α. Σ. Μακάρενκο έδινε μεγάλη σημασία στην ανάγκη οι παιδαγωγοί να μορφώνονται και να διαπαιδαγωγούνται. Η τέλεια επιστημονική και παιδαγωγική κατάρτιση, το υψηλό ιδεολογικό και ηθικό επίπεδο, η αφοσίωση στα ιδανικά της σοσιαλιστικής κοινωνίας, αποτελούν προϋποθέσεις για την επιτυχία της παιδαγωγικής δραστηριότητας του παιδαγωγού.

Στα πλαίσια της κολλεκτίβας ο παιδαγωγός δίνει ορισμένες εντολές που, κατά τον Α. Σ. Μακάρενκο, για να έχουν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα πρέπει να ικανοποιούν ορισμένες προϋποθέσεις: Να μην δίνονται με κακία, νευρικότητα, να μη μοιάζουν με παρακάλια, να είναι ανάλογες με τις δυνάμεις των παιδιών, να μην απαιτούν μεγαλύτερη προσπάθεια από ό,τι μπορούν η κολλεκτίβα και τα μέλη της, να μην αλληλοσυγκρούονται κλπ.

Στην αντίληψη του Α. Σ. Μακάρενκο η διαπαιδαγώγηση στην κολλεκτίβα συνδέεται στενά με την αγωγή στην εργασία και δια της εργασίας. Η εργασία είναι το θεμέλιο της ζωής του ανθρώπου και της κοινωνίας, κοινωνικό φαινόμενο που έχει διαφορετικό χαρακτήρα από κοινωνία σε κοινωνία. Στην καπιταλιστική κοινωνία υπάρχει εκμετάλλευση, στη σοσιαλιστική-σοβιετική καταργείται και αυτό αποτελεί το θεμελιώδες γνώρισμά της από το οποίο προκύπτουν και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά της. Ο Α. Σ. Μακάρενκο όταν μιλά για την εργασία και το ρόλο της στην αγωγή έχει υπόψη του ακριβώς την εργασία απελευθερωμένη από την καταπίεση και εκμετάλλευση.

Ο ρόλος της εργασίας σαν παράγοντας αγωγής και διαπαιδαγώγησης είχε επισημανθεί και πριν, στην περίοδο του καπιταλισμού, από διάφορους παιδαγωγούς και από τους σοσιαλιστές - ουτοπιστές και, φυσικά από τους θεμελιωτές του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο θεωρούσε πως η εργασία, από μόνη της είναι ουδέτερη από παιδαγωγική άποψη, αποκτά όμως αξία αν συνοδεύεται με την αγωγή, πολιτική, ηθική. Στη διαδικασία της εργασίας διαμορφώνονται μα και εκδηλώνονται τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ανθρώπου. Στη διαπαιδαγώγηση με την εργασία αναπτύσσονται οι αισθήσεις, η σωματική διάπλαση του νέου, η ψυχική και πνευματική του ανάπτυξη. Η εργασία απελευθερωμένη από την εκμετάλλευση, προκαλεί ευχαρίστηση, ευτυχία, ενθαρρύνει την εργατικότητα, την προσπάθεια του παιδιού για καλύτερα αποτελέσματα. Το παιδί χρειάζεται να κατανοήσει τη σημασία της εργασίας τόσο για τον εαυτό του όσο και προς όφελος του κοινωνικού συνόλου.

Ο Α. Σ. Μακάρενκο μιλούσε για την φυσική εργασία συνδεδεμένη με την παραγωγή. Διαπαιδαγώγηση με την εργασία έξω από τις συνθήκες της παραγωγής δεν υπάρχει. Η εργασία που δεν έχει υπόψη της να δημιουργήσει αξίες δεν είναι θετικό στοιχείο διαπαιδαγώγησης. Ξεκινώντας από αυτές τις απόψεις ο Α. Σ. Μακάρενκο οργάνωσε στις παιδουπόλεις-κομμούνες, παραγωγικές μονάδες με ευρύ καταμερισμό εργασίας και τις συντηρούσε από τα κέρδη της παραγωγής. Θεωρούσε πως «ο άνθρωπος που έβγαινε από την κομμούνα ήταν γνώστης της παραγωγής, γνώστης της οργάνωσης της παραγωγής, του προτσές της παραγωγής και εκτός από αυτό ήταν μορφωμένος άνθρωπος, είχε τελειώσει τη μέση εκπαίδευση».

Για τον Α. Σ. Μακάρενκο δύναμη για την κολλεκτίβα είναι ο έλεγχος της κοινής γνώμης, που την ονομάζει απόλυτο παράγοντα διαπαιδαγώγησης. Επίσης, θεωρούσε σημαντικό το ρόλο του παιχνιδιού. Υπογράμμιζε όμως πιο πολύ τη σημασία της καθιέρωσης ενός καθεστώτος ζωής και εργασίας του παιδιού και ιδιαιτέρως το ρόλο της πειθαρχίας. Η κολλεκτίβα και η εργασία, το καθεστώς ζωής της δε νοούνται χωρίς τη συνειδητή πειθαρχία. Η βάση της πειθαρχίας είναι η απόλυτη και συγκεκριμένη απαίτηση χωρίς διόρθωση και μετρίαση. Η πειθαρχία δε μπορεί να είναι μεσοβέζικη. Αξίωμα του Α. Σ. Μακάρενκο είναι «όσο μπορείς μεγαλύτερες απαιτήσεις από τον άνθρωπο και όσο μπορείς μεγαλύτερο σεβασμό προς αυτόν».

Η απαίτηση είναι απαραίτητο στοιχείο όχι όμως το μοναδικό. Υπάρχει και η ενθάρρυνση, ο εξαναγκασμός, η απειλή, η τιμωρία κλπ., για τα οποία ο Α. Σ. Μακάρενκο εκφράζει ανοικτά τις απόψεις του.

Η πειθαρχία δεν είναι μέσο διαπαιδαγώγησης, είναι το αποτέλεσμα αυτής. Δεν πρέπει να είναι φαινόμενο εξωτερικό, δεν πρέπει να είναι μορφή κυριάρχησης και καταπίεσης του ατόμου, της ατομικής βούλησης και των πόθων. Ο Α. Σ. Μακάρενκο λέει όχι στην πειθαρχία της βίας. Η πειθαρχία είναι κώδικας μερικών κανόνων για να υπάρχει κάποια αρμονία, καθαρά εξωτερική. Η συνειδητή πειθαρχία για τη σοβιετική κοινωνία είναι φαινόμενο ηθικό και πολιτικό, προϊόν του συνόλου της διαπαιδαγωγητικής ενέργειας. Η πειθαρχία είναι το πρόσωπο της κολλεκτίβας, η φωνή και η ομορφιά της, η ζωντάνια της, η πεποίθησή της. Πρέπει να είναι σταθερή, ικανή να οδηγήσει στο ιδανικό. Δεν είναι όμως και δε μπορεί να είναι μέθοδος.

Ξεκινώντας από τη σχολική ζωή ο νέος μάθαινε λοιπόν να είναι υποκείμενο της κοινωνικής ζωής. Στις αρμοδιότητες συλλογικής οργάνωσης και διεύθυνσης της κολλεκτίβας, συμπεριλαμβάνονταν ο έλεγχος της συμπεριφοράς, η εκδίκαση παραπτωμάτων και η επιβολή κυρώσεων. Στα έργα του Μακάρενκο αναφέρονται δύσκολες στιγμές στη ζωή των παιδικών σταθμών, όπου η ιδιοτέλεια και η αντικοινωνική συμπεριφορά αντιμετωπίζονται μέσα από τη συλλογικότητα, πλευρά της οποίας είναι και η επιβολή μέτρων από την κοινότητα για την υπεράσπιση των συλλογικών της κανόνων και συμφερόντων. Κατ' αυτόν τον τρόπο η συλλογική διεύθυνση της συλλογικής ζωής γίνεται μέσο αλληλοδιαπαιδαγώγησης, «παράλληλη παιδαγωγική επενέργεια» την ονόμαζε ο ίδιος, κατά την οποία τα μέλη σαν υποκείμενο της αγωγής επενεργούν το ένα στο άλλο, μαθαίνοντας να λειτουργούν σαν υπεύθυνοι και συνειδητοί χειριστές των προβλημάτων της κοινωνικής ζωής. Το σχολείο γίνεται βήμα συνειδητοποίησης των κοινωνικών καθηκόντων.

Η συνειδητή αντιμετώπιση των κοινωνικών καθηκόντων δεν έχει καμμιά σχέση με την «πειθαρχία των απαγορεύσεων» με την έννοια ότι επιδιώκεται όχι η παθητική προσαρμογή του ατόμου, ο κομφορμισμός, αλλά η ενεργητική του συμμετοχή στη συλλογική εργασία και τους αγώνες της κοινωνίας, που αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Οταν ο Μακάρενκο διευκρίνιζε ότι οι μέγιστες απαιτήσεις από την καθεμιά ξεχωριστή προσωπικότητα πρέπει να συνοδεύονται από το μέγιστο σεβασμό της, αυτό καθόλου δε σήμαινε ότι ο καθένας κάνει ό,τι θέλει, ανεξάρτητα από την κοινωνική κατάσταση. Αντίθετα παίρνοντας υπόψη τις συγκεκριμένες συνθήκες υπογράμμιζε: «η ζωή είναι γεμάτη από προσπάθεια και ένταση, απαιτεί από τον άνθρωπο τακτική ανιαρή εργασία. Πρέπει να προετοιμάσουμε τα παιδιά μας για τη ζωή, έτσι ώστε να μπορούν να διεκπεραιώνουν αυτήν την εργασία χωρίς να βασανίζουν και να καταπιέζουν την προσωπικότητά τους. Αυτό όμως είναι εφικτό μόνο όταν η αξία της εργασίας τεκμηριώνεται από μια σαφή αντίληψη της σημασίας της για την κολλεκτίβα. Τούτο σημαίνει συναίσθηση του καθήκοντος».

Ο Α. Σ. Μακάρενκο οργάνωσε την κολλεκτίβα και την εργασία της σε στρατιωτική μορφή. Οι μαθητές-εργάτες (οι κομμουνάροι) φορούσαν στολές, ήταν χωρισμένοι σε «αποσπάσματα», είχαν αρχηγούς, επιτελεία, κάναν συνελεύσεις, υπήρχαν συμβούλια αρχηγών, εκλέγαν διάφορες επιτροπές κ.ά. Αυτή η μορφή οργάνωσης ήταν αναπαράσταση, σε μικρογραφία, της μορφής οργάνωσης της σοβιετικής κοινωνίας του 1920. Επικρίθηκε δίκαια γι' αυτή τη μορφή οργάνωσης μα πρέπει να παρθούν υπόψη οι ιστορικές συνθήκες της εποχής.





Ο Α. Σ. Μακαρένκο για τον ρόλο της οικογένειας στην αγωγή των παιδών

Ο Α. Σ. Μακάρενκο πρόσφερε πολλά στην ανάπτυξη της θεωρίας περί οικογενειακής αγωγής, μίλησε ευρύτατα για το ρόλο της οικογένειας, της σοβιετικής σοσιαλιστικής, που διαφέρει από την οικογένεια της καπιταλιστικής κοινωνίας. Θεωρεί τη σοβιετική οικογένεια σα μια κολλεκτίβα, σα μια από τις κύριες προϋποθέσεις για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών στο πνεύμα του σοσιαλισμού - κομμουνισμού.


Η οικογένεια, υποστηρίζει, είναι βασικότατο κύτταρο της κοινωνίας, από τη φύση της, από τις καλές σχέσεις αγάπης, σεβασμού και κατανόησης ανάμεσα στους γονείς, στοιχεία από τα οποία εξαρτάται και η αγωγή των παιδιών της. Οι γονείς έχει σημασία να γνωρίζουν ότι η διαπαιδαγώγηση από μικρή ηλικία είναι πιο εύκολη από τη αναδιαπαιδαγώγηση που απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια, υπομονή, περισσότερους κόπους και γνώσεις, να γνωρίζουν ότι διαπαιδαγωγούν τα παιδιά τους όχι μόνο για τη δική τους ευτυχία αλλά και όλης της κοινωνίας. Οι γονείς πριν ασχοληθούν, πριν αρχίσουν την αγωγή των παιδιών τους, να ελέγξουν τη δική τους κοινωνική στάση και συμπεριφορά, να φροντίσουν να βρουν τους κατάλληλους τρόπους για την καλή οργάνωση και συγκρότηση της οικογένειας και του οικογενειακού τους νοικοκυριού. Η οικογένεια πρέπει να διατηρηθεί ενωμένη και σταθερή. Οι διαλυμένες οικογένειες έχουν αρνητικά, οδυνηρά αποτελέσματα στα παιδιά τα οποία συχνά γίνονται αντικείμενο της διχογνωμίας των γονιών τους.

Τα προβλήματα που αφορούν την οικογένεια και το ρόλο της στην αγωγή των παιδιών είναι πολλά και ο Α. Σ. Μακάρενκο τα αναλύει σχεδόν όλα. Εμείς θα αναφερθούμε μόνο σε ορισμένα από αυτά:

1. Ο σκοπός της αγωγής στην οικογένεια: Ενα από τα σημαντικότερα προβλήματα της οικογενειακής αγωγής. Στη σοσιαλιστική κοινωνία ο σκοπός της αγωγής απορρέει από το γενικό σκοπό της σοσιαλιστικής σοβιετικής κοινωνίας, τα παιδιά της οποίας πρέπει να γίνουν τέλειοι πολίτες της χώρας και του κόσμου, να γίνουν άξιοι οικοδόμοι της νέας κοινωνίας, μελλοντικοί γονείς και άξιοι πατριώτες και διεθνιστές.

Οι γονείς πιστεύουν ότι σκοπός τους είναι να εξασφαλίσουν την ευτυχία των παιδιών τους και γι' αυτό είναι έτοιμοι να απαρνηθούν, να θυσιάσουν τη δική τους ευτυχία. Ο Α. Σ. Μακάρενκο αυτό το θεωρεί λάθος, το πιο τρομερό δώρο που μπορούν να κάνουν οι γονείς στα παιδιά τους. «Αν θέλετε - έγραφε ο Μακαρένκο - να φαρμακώσετε το παιδί σας δώστε του να πιει μια μεγάλη δόση από τη δική σας ευτυχία και θα φαρμακωθεί». Αυτό δε σημαίνει ότι ο Α. Σ. Μακάρενκο δεν ήθελε την προσωπική ευτυχία του κάθε παιδιού της οικογένειας, απλώς ήθελε την προτεραιότητα να την έχει η ευτυχία των γονιών και δια μέσου αυτής και των παιδιών και όλης της κοινωνίας.

2. Οικογένεια και γονική επιρροή: Σημαντικό πρόβλημα της κάθε οικογένειας για την επίτευξη του παιδαγωγικού της στόχου. Η γονική επιρροή, το κύρος των γονέων, αποτελούν σημαντικούς παράγοντες της οικογενειακής αγωγής. Η επιρροή αυτή θεμελιώνεται πάνω στην εξουσιοδότηση που κάνει η σοσιαλιστική-σοβιετική κοινωνία στην οικογένεια για να διαπαιδαγωγήσει σωστούς πολίτες, υπεύθυνους μπροστά στο κοινωνικό σύνολο και στον εαυτό τους. Η επιρροή δε χρειάζεται κανένα επιχείρημα, είναι παραδεκτή σαν μια φυσική ιδιότητα. Για να κατοχυρωθεί και αναγνωριστεί χρειάζεται να στηρίζεται σε σωστές βάσεις. Η επιρροή που χτίζεται σε ψεύτικες βάσεις κρατά λίγο.


Κατά τον Α. Σ. Μακάρενκο υπάρχουν πολλά είδη ψεύτικης επιρροής όπως: της καταπίεσης, της απόστασης, της ξιπασιάς, της σχολαστικότητας, της ηθικολογίας, της δωροδοκίας, κ.ά. Αυτές είναι μορφές κατακριτέες. Είναι ανάγκη να υπάρχει μια αληθινή, πραγματική επιρροή με θεμέλιό της τη σωστή εκπλήρωση των καθηκόντων των γονέων σαν πολίτες της χώρας, την υπευθυνότητά τους απέναντι στην κοινωνία, στα παιδιά τους και στον εαυτό τους.



«Μονάχα η ζωή και η δράση των γονιών» - γράφει ο Α. Σ. Μακάρενκο - «η προσωπικότητα και η συμπεριφορά τους σαν πολίτες μπορούν να αποτελέσουν τα θεμέλια της επιρροής του. Η οικογένεια είναι ένας σοβαρός και υπεύθυνος παράγοντας. Οι γονιοί την καθοδηγούν και είναι υπόλογοι γι' αυτήν απέναντι στην κοινωνία για τη ζωή και την ευτυχία όλης της κοινωνίας. Αν οι γονείς καθοδηγούν την οικογένεια τίμια, με κρίση, της βάζουν σοβαρούς και όμορφους σκοπούς, αν προσέχουν πάντοτε τα έργα και το φέρσιμό τους, αυτό σημαίνει πως έχουν επιρροή γονιού και δεν πρέπει να γυρεύουν άλλα θεμέλια και, ακόμα πιο πολύ, δεν πρέπει να επινοούν τίποτα τεχνικό». Η επιρροή των γονιών, κοντολογίς, βασίζεται στο σωστό τους παράδειγμα, στο κύρος που έχουν οι γονείς στην κοινωνία.



Στους γενικούς όρους διαπαιδαγώγησης μέσα στην οικογένεια, ο Α. Σ. Μακάρενκο περιλαμβάνει, σαν πολύ σημαντικό στοιχείο, την ανάγκη οργάνωσης και διατήρησης ενός καθεστώτος ζωής και δράσης, για όλα τα μέλη της οικογένειας, ένα πρόγραμμα διεξαγωγής όλων των οικογενειακών δραστηριοτήτων. Το οικογενειακό καθεστώς δεν είναι κάτι το μόνιμο, το αμετάβλητο. Δε μπορεί να είναι το ίδιο για όλες τις οικογένειες, για όλα τα μέλη της και για όποιες συνθήκες. Υπάρχουν πολλά οικογενειακά καθεστώτα, ανάλογα με τη φύση της κάθε οικογένειας. Αλλο καθεστώς πχ. όταν η οικογένεια είναι πολυμελής και άλλο για το μοναχοπαίδι. Ανεξάρτητα από τη μορφή του το συγκεκριμένο οικογενειακό καθεστώς πρέπει να έχει ορισμένες ιδιότητες, πρέπει να αποφασίζεται από κοινού και με ακρίβεια, να μην είναι αόριστο, να καθορίζει συγκεκριμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις, συγκεκριμένες ώρες εργασίας, παιχνιδιού, ανάπαυσης, καθεστώς ειδικό για το φαγητό, τον ύπνο, τις πολιτιστικές δραστηριότητες, τα μεγαλύτερα αδέλφια να μην εκμεταλλεύονται τα μικρά κ.ά.. Στα πλαίσια του καθορισμένου καθεστώτος μεγάλη σημασία έχει ο καθορισμός των σχέσεων ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά, μεταξύ των παιδιών, αλλά και μεταξύ της οικογένειας και άλλων μορφών κοινωνικής οργάνωσης πχ. η σχέση οικογένειας και σχολείου.


3. Η σχέση οικογένειας - σχολείου: Η οικογένεια δεν είναι ανεξάρτητη από την κοινωνία στην οποία ζει, έχει στενούς δεσμούς με όλους τους κοινωνικούς θεσμούς και πρωτίστως με το σχολείο. Αυτή η σχέση παίζει σημαντικό ρόλο στην αγωγή, στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών.


Ο Α. Σ. Μακάρενκο θέτει το ερώτημα: Ποιός διαπαιδαγωγεί τη νέα γενιά, το σχολείο ή η οικογένεια; Ποιά πρέπει να είναι η αφετηρία, το σχολείο ή η οικογένεια; Ορισμένοι θεωρούν την οικογένεια σαν ισχυρότερο διαπαιδαγωγητικό παράγοντα, άλλοι το σχολείο. Ο Α. Σ. Μακάρενκο, θέλει να οργανωθεί η οικογενειακή διαπαιδαγώγηση και, οργανωτική της βάση να είναι το σχολείο σαν εκπρόσωπος της κρατικής παιδείας και αγωγής. Το σχολείο πρέπει να καθοδηγεί την οικογένεια. Το πραγματικό πρόβλημα είναι το πώς θα την καθοδηγεί; Το πρόβλημα λύνεται όταν μεταξύ σχολείου και οικογένειας διαμορφωθεί μια πραγματική παιδαγωγική σχέση, στα πλαίσια της οποίας θα βρεθούν οι λύσεις για όλα τα προβλήματα που θα προκύψουν. Σχολείο και οικογένεια πρέπει να συνεργαστούν για την επίτευξη της αγωγής. Μιλάμε για σχολείο και οικογένεια στη σοβιετική σοσιαλιστική κοινωνία, όπου η συνεργασία τους είναι αναγκαία για την κομμουνιστική αγωγή της νέας γενιάς.


Ο Α. Σ. Μακάρενκο ασχολήθηκε και με άλλα σημαντικά προβλήματα της κομμουνιστικής αγωγής όπως: Η σεξουαλική αγωγή των νέων, η αγωγή του πατριωτισμού και του προλεταριακού διεθνισμού, η εκπολιτιστική, επιστημονική-θεωρητική αγωγή, η αγωγή της θέλησης, του θάρρους, του χαρακτήρα. Μίλησε για τη σημασία της αμοιβής, της ποινής, της τιμωρίας, για τη διαπαιδαγώγηση της ατομικής πράξης κλπ. Και σε αυτά τα προβλήματα διατύπωσε πρωτότυπες και αξιόλογες απόψεις.
Макаренко А.С.