Ο χάρτης των Βαλκανίων 2008. Ολες οι εθνότητες

Ο βαλκανικός γόρδιος δεσμός δεν λύθηκε ακόμα

Του ΦΟΙΒΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ


Τα Βαλκάνια παραμένουν ένας από τους γόρδιους δεσμούς στις παγκόσμιες υποθέσεις που δεν έχουν ακόμα λυθεί.


Η περιοχή των Βαλκανίων έχει μια σημαντική γεωστρατηγική θέση, που εκτείνεται από τη Μεσόγειο ώς τη Μαύρη Θάλασσα και γειτονεύει με τις πετρελαιοφόρες περιοχές της Μέσης Ανατολής.


Παλιότερα οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν τα Βαλκάνια ως την «πυριτιδαποθήκη» της Ευρώπης, που λόγω της πολιτισμικής τους οπισθοδρόμησης έδιναν πρόσφατο έδαφος για κάθε είδους συγκρούσεις.


Τον 19ο αιώνα ο Φρ. Ενγκελς, επηρεασμένος από τις απόψεις που επικρατούσαν στη Γερμανία, έγραψε: «Ολα αυτά τα οιχτρά συντρίμμια των πρώην εθνών -Σέρβοι, Βούλγαροι, Ελληνες - μαχαιροβγάλτες... που είναι έτοιμοι να ξεμπερδέψουν ο ένας τον άλλο από το πρόσωπο της Γης και από στιγμή σε στιγμή να ξεσκίσουν με τα δόντια ο ένας του αλλουνού το λαρύγγι».1


Το μεγαλύτερο μέρος των νεότερων βαλκανικών κρατών αποσχίστηκε από την Οθωμανική αυτοκρατορία, εκτός από τη Σλοβενία και την Κροατία - που προήλθαν από τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας και το 1918 ενώθηκαν με τη Σερβία σ' ένα ενιαίο κράτος.





Αλλά το «κακό» όνομα για την περιοχή των Βαλκανίων παρέμενε κάτι που ίσως για τις μεγάλες δυνάμεις δεν θα μπορούσε να κριθεί και τελείως αρνητικό, αφού πρόσφερε ευκαιρίες για διαμεσολαβήσεις και αναμείξεις σε ξένες υποθέσεις.

Αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο αρχηγός της αμερικανικής μυστικής υπηρεσίας του OSS, Γουΐλιαμ Ντόνοβαν, έγραψε προς τη στρατιωτική ηγεσια των ΗΠΑ: «Λόγω της στρατηγικής της θέσης και των οικονομικών πλουτοπαραγωγικών της πηγών, η περιοχή Αφρικής-Μέσης Ανατολής είναι ένας χώρος πολιτικών και οικονομικών συγκρούσεων. Αυτή η περιοχή και τα Βαλκάνια υπήρξαν από κοινού ο τόπος γέννησης πολλών διεθνών συγκρούσεων και οι σημερινές ενδείξεις συνηγορούν ότι θα συνεχίσουν να είναι».2




Πράγματι τα γεγονότα που ακολούθησαν δικαίωσαν τον Ντόνοβαν. Το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είχε αλλάξει τελείως τον πολιτικό χάρτη των Βαλκανίων.




Η κάθοδος του Κόκκινου Στρατού στη Βαλκανική Χερσόνησο είχε συμβάλει στην αλλαγή του πολιτικού σκηνικού, με τη δημιουργία ενός ισχυρού σοβιετικού μπλοκ.


Η Ρουμανία και η Βουλγαρία είχαν συνεργαστεί με τον άξονα στη διάρκεια του πολέμου και η κατάληψή τους από τα σοβιετικά στρατεύματα έφερε σαν φυσική συνέπεια την αλλαγή των καθεστώτων τους.


Ο Γκεόργκι Δημητρόφ με κάποια μικρή καθυστέρηση έφτασε στη Σόφια, από τη Μόσχα, και ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Βουλγαρίας.


Στη Γιουγκοσλαβία, οι παρτιζάνοι του Τίτο μπήκαν θριαμβευτές στο Βελιγράδι, τον Οκτώβριο του 1944, με τη βοήθεια του Κόκκινου Στρατού, που συνέχισε την πορεία του προς την Κεντρική Ευρώπη.


Στην Αλβανία, ο Εμβέρ Χότζα εγκαθίδρυσε επίσης μια φιλοκομμουνιστικη κυβέρνηση πριν ακόμα από το τέλος του Μεγάλου Πολέμου.


Η Τουρκία ήταν η μόνη χώρα των Βαλκανίων που είχε διατηρήσει την ουδετερότητά της και δεν είχε πάρει μέρος στην Παγκόσμια σύρραξη. Εβλεπε με μεγάλη ανησυχία το νεοδημιουργηθέν φιλοσοβιετικό βαλκανικό μπλοκ που αποτελούσαν η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η νέα ομόσπονδη Γιουγκοσλαβία και η Αλβανία. Τις ίδιες ανησυχίες εκδήλωναν και οι μεταπολεμικές ελληνικές κυβερνήσεις. Η Ελλάδα και η Τουρκία προσέγγιζαν η μία την άλλη για ν' αντιμετωπίσουν το βαλκανικό μπλοκ των Λαϊκών Δημοκρατιών.


Καθώς είχε αρχίσει ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, η αμερικανική ηγεσία διατύπωσε τη νέα παγκόσμια πολιτική της εστιάζοντας την προσοχή της στα Βαλκάνια, με την αναγγελία του δόγματος Τρούμαν, που αφορούσε μια γενναία οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα και την Τουρκία για την αντιμετώπιση της «κομμουνιστικής απειλής».


Αλλά και στο χώρο των βαλκανικών Λαϊκών Δημοκρατιών τα πράγματα δεν ήταν ρόδινα. Στα Βαλκάνια ξεκίνησε η πρώτη μεγάλη ανταρσία με την ανεξαρτητοποίηση της Γιουγκοσλαβίας από το σοβιετικό στρατόπεδο.


Και άλλες βαλκανικές χώρες δεν άργησαν να δημιουργήσουν αναταραχή στους Σοβιετικούς.


Ο Εμβέρ Χότζα διαφώνησε με τη νέα πολιτική του Χρουστσόφ στη Σοβιετική Ενωση και τη δεκαετία του '60 η Αλβανία έφυγε από τον πολιτικοστρατιωτικό συνασπισμό του ανατολικού μπλοκ. Αλλά και στη Ρουμανία, ο Τσαουσέσκου άρχισε να παρουσιάζει τάσεις ανεξαρτησίας.


Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα και η Τουρκία, που εντάχθηκαν επίσημα στο ΝΑΤΟ το 1952, άρχισαν βαθμιαία να αντιμάχονται η μία την άλλη, με αφορμή το Κυπριακό.


Το δυτικό στρατόπεδο στα Βαλκάνια είχε αρχίσει «να μπάζει». Το 1960 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα στην Τουρκία ανέτρεψε τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές, τον οποίο καταδίκασε σε θάνατο και τον εκτέλεσε.


Το 1967 εκδηλώθηκε το στρατιωτικό πραξικόπημα στην Ελλάδα.


Οι εξελίξεις στην Ελλάδα και την Τουρκία δεν έκαναν καθόλου ελκυστικούς τους εκπροσώπους της Δύσης στα Βαλκάνια και πρόσφεραν άλλοθι στο αντίπαλο στρατόπεδο για το δικό του συγκεντρωτικό σύστημα.


Η πτώση των δικτατορικών καθεστώτων, στη δεκαετία του '70, στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, εστίασε το βλέμμα της διεθνούς κοινής γνώμης στα ανατολικο-ευρωπαϊκά καθεστώτα.


Το 1980 πέθανε ο στρατάρχης Τίτο, ο ιδρυτής της νέας ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας και η ενότητά της άρχισε σιγά σιγά να τρίζει.


Το Μάρτιο του 1985 ο Μιχάηλ Γκορμπατσόφ αναλαμβάνει την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης και αρχίζει να εφαρμόζει τη νέα πολιτική γραμμή του κόμματος, που έχει την ονομασία «περεστρόικα» (ανασυγκρότηση) και θα προκαλέσει θύελλες και ανακατατάξεις σ' όλη την Ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια.


Το 1989 είναι μια κρίσιμη χρονιά, που τραντάζει το χώρο των Λαϊκών Δημοκρατιών.


Ο Γκορμπατσόφ βάζει σχεδόν παντού το χεράκι του για να διευκολύνει τις εξελίξεις.


Στις 18 Νοεμβρίου, ο κομμουνιστής ηγέτης Τόντορ Ζίβκοφ αντικαθίσταται στην ηγεσία του ΚΚ Βουλγαρίας από τον Πέταρ Μλαντένοφ. Σ' όλες τις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες πνέει ο άνεμος της αλλαγής, που σαρώνει τις παλιές κυβερνητικές εξουσίες.


Και στα τέλη του Δεκεμβρίου 1989 κλείνει ο πρώτος μεγάλος κύκλος των αλλαγών, μ' ένα εντυπωσιακό γεγονός που συμβαίνει στα Βαλκάνια και συγκλονίζει τη διεθνή κοινή γνώμη. Στη Ρουμανία ξεσπά στρατιωτικό κίνημα που συλλαμβάνει τον πρόεδρο Νικολάε Τσαουσέσκου και τη σύζυγό του Ελενα και τους στήνει στο εκτελεστικό απόσπασμα.


Μέσα στο φθινόπωρο του 1989 οι εξελίξεις σαρώνουν την Ουγγαρία, την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία και την Ανατολική Γερμανία για ν' ακολουθήσουν οι εξελίξεις στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία.


Αλλά για τα Βαλκάνια αυτό είναι μόνο η αρχή. Η δεκαετία του '90 θα συγκλονιστεί από παρατεταμένα θερμά επεισόδια, ιδιαίτερα στη Γιουγκοσλαβία.


1 Ο. Οικονομίδης, «Μαρξ, Ενγκελς, Λένιν για την Ελλάδα», Ορφέας, σελ. 46


2 Ντόνοβαν προς το επιχειρησιακό τμήμα του υπουργείου Στρατιωτικών των ΗΠΑ, 25.8.1945


Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας άλλαξε τον βαλκανικό χάρτη


Σημαντικότερο γεγονός και από την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού στα Βαλκάνια υπήρξε η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας που άλλαξε τον βαλκανικό πολιτικό χάρτη, στη δεκαετία του '90, και που μέχρι τις μέρες μας δεν έχει βρει ακόμα την οριστική λύση του.


Στη θέση της Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας υπάρχουν σήμερα πέντε νέα κράτη και δύο εν εξελίξει: η Σερβία, η Κροατία, η Σλοβενία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η FYROM, το Μαυροβούνιο και το Κόσοβο.


Σε αντίθεση με τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο, που είχε προσπαθήσει να ακολουθήσει μια αδέσμευτη πολιτική, τα νέα κράτη που προέκυψαν από τη βίαιη διάσπαση της χώρας έχουν ενταχθεί ή πρόκειται να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ.


Μοναδική εξαίρεση μπορεί ν' αποτελέσει η Σερβία λόγω των συστηματικών βομβαρδισμών που υπέση από το ΝΑΤΟ στο έδαφός της.


Σήμερα το κοινωνικο-πολιτικό βαλκανικό τοπίο είναι τελείως διαφορετικό από εκείνο της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου. Αρκετοί μάλιστα Βαλκάνιοι στρατιώτες που κάποτε οι χώρες τους ανήκαν στο σοβιετικό μπλοκ έχουν σταλεί στο Ιράκ και το Αφγανιστάν για να βοηθήσουν το ΝΑΤΟ και τους Αμερικανούς.


Τίποτα δεν είναι όπως πριν. Ενα πολύ μεγάλο μέρος των πληθυσμών των πρώην Λαϊκών Δημοκρατιών των Βαλκανίων μετανάστευση και ο κύριος αποδέκτης ήταν η Ελλάδα, η πιο αναπτυγμένη οικονομικά βαλκανική χώρα. Το μεταναστευτικό ρεύμα προς την Ελλάδα, κυρίως από την Αλβανία, Βουλγαρία και Ρουμανία είχε σοβαρές επιπτώσεις και δημιούργησε βαθμιαία μια νέα κοινωνική πραγματικότητα.


Από την άλλη πλευρά άνοιξαν για πρώτη, φορά μετά το τέλος του Μεγάλου Πολέμου, οι δρόμοι, από τη δεκαετία του '90 μέχρι τις μέρες μας, για ελληνικές επενδύσεις με δελεαστικούς όρους στο βαλκανικό χώρο.


Το πολιτικόοικονομικό σύστημα στα Βαλκάνια ενιαιοποιήθηκε λιγότερο ή περισσότερο: ιδιωτική πρωτοβουλία, αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα. Οι συσχετισμοί δύναμης στο γεωπολιτικό χώρο των Βαλκανίων άλλαξαν, όπως και η γεωστρατηγική σημασία του βαλκανικού χώρου για τη Δύση όπως και τη Ρωσία.


Αρχικά οι εξελίξεις που ακολούθησαν τη δεκαετία του '90 έδειχναν ότι η Ρωσία είχε υποχωρήσει αποφασιστικά στο βαλκανικό χώρο και ότι οι Αμερικανοί είχαν καταγάγει μια μεγάλη πολιτική νίκη στα Βαλκάνια που προσπάθησαν να την κατοχυρώσουν με τη δημιουργία στρατιωτικών βάσεων στον πρώην κομμουνιστικό χώρο επιρροής.


Τον Απρίλιο του 2004 το ΝΑΤΟ προχώρησε στη μεγαλύτερη διεύρυνση της ιστορίας του εντάσσοντας στους κόλπους του τρεις βαλκανικές χώρες, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και τη Σλοβενία, όπως επίσης τις τρεις βαλτικές χώρες (Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία) και τη Σλοβακία.


Πρόσφατα, στη Σύνοδο του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι, στην καρδιά των Βαλκανίων, δυο άλλες χώρες της Βαλκανικής Χερσονήσου προσκλήθηκαν για να ενταχθούν στις γραμμές του, η γειτονική μας Αλβανία και η Κροατία. Αντίθετα η FYROM δεν μπόρεσε να προσκληθεί λόγω του βέτο που πρόβαλε η Ελλάδα.


Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας έφερε στο προσκήνιο και το Μακεδονικό Ζήτημα, που αφορά άμεσα την Ελλάδα και που κρυβόταν πίσω από ένα φύλλο συκής όσο καιρό η FYROM αποτελούσε τμήμα της Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας. Ομως το 1992 η FYROM αποφάσισε να ανεξαρτητοποιηθεί και η διαφορά με την Ελλάδα και οι αλυτρωτικές διαθέσεις της γειτονικής χώρας απέκτησαν μια καινούργια διάσταση και η ελληνική πλευρά δεν μπορούσε πλέον να κλείνει τα μάτια. Αλλά στο ΝΑΤΟ, ή εκτός αυτού, η FYROM δεν ξεχνάει ότι είναι δημιούργημα της σοβιετικής Ρωσίας. Χωρίς την αποφασιστική στήριξη της Μόσχας η FYROM θα ήταν ίσως σήμερα τμήμα της Σερβίας ή της Βουλγαρίας.


Η Ρωσία έχει σημαντικές προσβάσεις στο χώρο των Βαλκανίων γιατί εδώ βρίσκονται οι «συγγενείς» της, οι νότιοι Σλάβοι και το αίμα νερό δεν γίνεται σε οποιονδήποτε πολιτικοστρατιωτικό συνασπισμό και αν βρίσκονται.


Το ίδιο ισχύει και για τη Βουλγαρία. Την περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η μοναρχική Βουλγαρία ήταν στο πλευρό του Αξονα. Με τη βοήθεια του Χίτλερ και του Μουσολίνι έθεσε υπό κατοχή τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία (FYROM) όπως και την ανατολική ελληνική Μακεδονία και Θράκη (εκτός του Ν. Εβρου) με κύριο σκοπό να τις ενσωματώσει στην επικράτειά της, όμως ποτέ δεν έστειλε βουλγαρικά στρατεύματα κατά της Ρωσίας να πολεμήσουν στο πλευρό των Γερμανών στο Ανατολικό Μέτωπο. Και ο Κόκκινος Στρατός το ανταπέδωσε προελαύνοντας ειρηνικά στη Βουλγαρία. Ισως σαν αντάλλαγμα για την ένταξή της στο ΝΑΤΟ, η Βουλγαρία συνυπέγραψε με τη Ρωσία, πλάι στην Ελλάδα, τη συμφωνία για τον αγωγό Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολης διασφαλίζοντας στη Ρωσία το δικαίωμα να χρησιμοποιεί τα Βαλκάνια σαν ένα στρατηγικής σημασίας σταυροδρόμι για τη μεταφορά του τεράστιου ενεργειακού της πλούτου στη Δυτική Ευρώπη.


Αυτό οι Αμερικανοί δεν το βλέπουν θετικά, θεωρούν ότι η στενή οικονομική σχέση της Ρωσίας με την Ευρώπη και ιδιαίτερα η ενεργειακή αλληλεξάρτησή τους εμπεριέχει τον κίνδυνο μείωσης της αμερικανικής επιρροής.


Ετσι τα Βαλκάνια στις αρχές του 21ου αιώνα γίνονται και πάλι το πεδίο μιας αντιπαράθεσης Αμερικής και Ρωσίας, όχι πια ιδεολογικής αλλά οικονομικο-πολιτικής. Οι Αμερικανοί υποστηρίζουν ένθερμα τη δημιουργία του διαβαλκανικού αγωγού ΑΜΒΟ, που θα μεταφέρει πετρέλαιο διαμέσου της Βουλγαρίας, της FYROM και της Αλβανίας όπου δεν θα συμμετέχει η Ρωσία.


Επιθυμώντας να χρησιμοποιήσουν και το έδαφος της FYROM βιάζονται να την εντάξουν στο ΝΑΤΟ για να τη «δέσουν» καλύτερα στο πλευρό τους.


Οι Αμερικανοί σχεδιάζουν επίσης τη μελλοντική δημιουργία του αγωγού «Nabucco» που θα μπορεί να μεταφέρει φυσικό αέριο από πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες διαμέσου της Κασπίας Θάλασσας και της Τουρκίας προς την Ευρώπη ως μια εναλλακτική μερική απάντηση στο ρωσικό φυσικό αέριο.


Οι ΗΠΑ προσπαθούν να εκφοβίσουν εκ νέου τη Ρωσία, να την περικυκλώσουν με χώρες που θα εντάσσονται στο ΝΑΤΟ και θα βρίσκονται κοντά στα σύνορά της.


Δημιουργούν όμως με αυτές τις κινήσεις νέες απρόβλεπτες συνέπειες, όπως για παράδειγμα κάποια στιγμή στο μέλλον να γίνουν οι θέσεις τους μειοψηφικές στο χώρο του ΝΑΤΟ, όταν ο αριθμός των χωρών-μελών της Συμμαχίας θα είναι εξαιρετικά διευρυμένος (σήμερα στη βορειοατλαντική συμμαχία έχουν ενταχθεί επίσημα 26 χώρες).


Αλλά και η ένταξη στο ΝΑΤΟ δεν αποκλείει καθόλου την οικονομική τουλάχιστον συνεργασία με τη Ρωσία. Παράδειγμα είναι η Ελλάδα της οποίας τα εθνικά συμφέροντα συμπίπτουν σε αρκετά σημεία με της Ρωσίας. Αλλά και η Τουρκία που έχει αναπτύξει τελευταία πολύ καλές σχέσεις με τη Ρωσία.


Το 1995 το ΝΑΤΟ βομβάρδισε θέσεις των Σερβοβόσνιων στη διάρκεια της εμφύλιας σύρραξης στη Βοσνία. Στις 24 Μαρτίου 1999 η ΝΑΤΟϊκή αεροπορία άρχισε να βομβαρδίζει συστηματικά τη Σερβία. Οι Σέρβοι βρήκαν έναν σύμμαχο στο πρόσωπο της Ρωσίας και στην αντίθεσή τους με τους Αμερικανούς για την ανεξαρτησία του Κοσόβου.


Ετσι στις αρχές του 21ου αιώνα νέες ανακατατάξεις, νέες αντιθέσεις και συνεργασίες προβάλλουν στον βαλκανικό ορίζοντα που δύσκολα θα μπορούσαν να προβλεφτούν πριν από 15 ή 20 χρόνια. Το βαλκανικό παζλ δεν έχει πάρει την οριστική του μορφή και η κατάσταση παραμένει ακόμα ρευστή.


ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 19/04/2008