Ο νους στην τρίτη ηλικία
Ίσως να μοιάζει λίγο άδικο, όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπους της Τρίτης ηλικίας που θεωρείτε ότι έχουν αποκτήσει αρκετή σοφία, το μυαλό τους να αρχίζει να παίζει παιχνίδια. Δε θυμούνται που άφησαν τα κλειδιά τους κι ενώ κάποτε, όχι πολύ πίσω στο χρόνο, μπορούσαν να κάνουν πέντε πράγματα ταυτόχρονα, τώρα μετά βίας μπορούν να συγκεντρωθούν σε ένα και μόνο. Κάποιες φορές μάλιστα είναι τόσο πρόδηλη η αδυναμία τους να συγκεντρώσουν την προσοχή τους κάπου, που οι ίδιοι ή το συγγενικό τους περιβάλλον αναρωτιέται μήπως πάσχουν από Αλτσχάιμερ;
Κατ’ αρχάς τα κενά μνήμης είναι φυσιολογικά με την πάροδο του χρόνου. Υπάρχουν κάποιες καταστάσεις, όπως η κατάθλιψη, η υψηλή πίεση, καθώς και κάποια φάρμακα που επηρεάζουν τη μνήμη. Συχνά μάλιστα η απώλεια μνήμης που προκαλούν είναι αναστρέψιμη.
Στο άρθρο αυτό θα εξετάσουμε το θέμα της απώλειας μνήμης. Θα δούμε τη διαφορά ανάμεσα στην απλή απώλεια μνήμης και τη σταδιακή μορφή απώλειας μνήμης που ονομάζεται άνοια. Τι μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας για να διατηρήσουν το μυαλό τους ακμαίο και ζωηρό για όλα τα επόμενα χρόνια. Θα ξεκινήσουμε αναφερόμενοι στην κατάθλιψη, ίσως την πιο συνηθισμένη αιτία προβλημάτων της μνήμης.
Όλοι μας έχουμε νοιώσει μελαγχολία κατά καιρούς και όλοι μας έχουμε βιώσει τη λύπη. Η κατάθλιψη όμως είναι κάτι διαφορετικό. Πρόκειται για σοβαρή ασθένεια και αντίθετα από τη μελαγχολία, η κατάθλιψη δεν «περνάει» εύκολα. Εάν δεν αντιμετωπιστεί κατάλληλα μπορεί να διαρκέσει από έξι μήνες έως και δύο χρόνια. Ακόμη και αν τα συμπτώματα υποχωρήσουν, συνήθως επανεμφανίζονται.
Η κατάθλιψη συνδέεται με την κατανομή κάποιων χημικών ουσιών στον εγκέφαλο που ονομάζονται νευροδιαβιβαστές. Οι νευροδιαβιβαστές που εμπλέκονται στην κατάθλιψη είναι η σεροτονίνη, η νορεπινεφρίνη και η ντοπαμίνη χωρίς όμως να είναι πλήρως κατανοητός ο ρόλος τους. (Η μείωση των επιπέδων των νευροδιαβιβαστών προκαλεί κατάθλιψη ή τα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών μειώνονται εξαιτίας της κατάθλιψης;).
Το να πάσχει κανείς από κατάθλιψη δεν πρέπει να προκαλεί μεγαλύτερη αμηχανία από το να πάσχει κανείς π.χ από διαβήτη. Ωστόσο πολλοί άνθρωποι που υποφέρουν από κατάθλιψη ντρέπονται ή νοιώθουν μειονεκτικά με αποτέλεσμα να μην αναζητούν έγκαιρα τη βοήθεια που θα έπρεπε. Πολλές φορές πιστεύουν, ή ακούνε άλλους να τους λένε ότι είναι κάτι που θα το ξεπεράσουν μόνοι τους ή ότι όλο το πρόβλημα είναι στο μυαλό τους και μόνο.
Όπως και η απώλεια μνήμης έτσι και η κατάθλιψη δεν αποτελούν φυσιολογική συνέπεια των γηρατειών. Δεν είναι συνηθέστερη στους ηλικιωμένους, όμως πολλά από τα συμπτώματα εκλαμβάνονται λανθασμένα ως αναπόφευκτες συνέπειες των γηρατειών και περνούν απαρατήρητα στα ηλικιωμένα άτομα.
Η μείωση στα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών και των ορμονών, η απώλεια φίλων, η απώλεια κύρους στην κοινωνία, η απώλεια αγαπημένων προσώπων, η μετακίνηση από το αγαπημένο σπίτι, εμφάνιση χρόνιων παθήσεων, όπως καρδιοπάθειες, εγκεφαλικά, αρθρίτιδες, διαβήτης, είναι μερικοί από τους παράγοντες που συνοδεύουν τα γηρατειά και που ενδεχομένως δημιουργούν προδιάθεση στους ηλικιωμένους για κατάθλιψη. Επίσης κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η υπερβολική εξάρτηση, η αυτοκριτική, η απαισιοδοξία και το συχνό άγχος, κάνουν τα άτομα αυτά πιο ευάλωτα στην κατάθλιψη.
Το αλκοόλ, η νικοτίνη και η χρήση ναρκωτικών συμβάλλουν επίσης στην κατάθλιψη και τις διαταραχές άγχους. Σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει και η διατροφή. Πιο συγκεκριμένα η έλλειψη φολικού οξέος και της βιταμίνης Β12 φαίνεται να προκαλούν συμπτώματα κατάθλιψης.
Πώς καταλαβαίνουμε όμως ότι κάποιος πάσχει από κατάθλιψη;
Οι βασικές ενδείξεις είναι δύο: η μία είναι η απώλεια ενδιαφέροντος από καθημερινές ασχολίες και η άλλη η κακή διάθεση που συνοδεύεται από αισθήματα λύπης, αδυναμίας και απελπισίας για τουλάχιστον δύο εβδομάδες. Άλλα συμπτώματα είναι προβλήματα μνήμης και αδυναμία συγκέντρωσης, διαταραχές ύπνου, σημαντική απώλεια ή αύξηση βάρους, κόπωση, σκέψεις θανάτου, αναστάτωση και έλλειψη ενδιαφέροντος για σεξουαλική δραστηριότητα.
Σωματικά συμπτώματα που συνδέονται με την κατάθλιψη είναι πονοκέφαλοι, δυσκοιλιότητα, διάρροιες, πόνος στην κοιλιακή χώρα και πόνοι σε διάφορα μέρη του σώματος γενικότερα. Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη δείχνουν κουρασμένοι, μιλούν χαμηλόφωνα και αργά, σαν να δυσκολεύονται να συγκεντρώσουν τη δύναμή τους στην ομιλία.
Οι Sheikh και Yesavage ανέπτυξαν την Κλίμακα της Γεροντικής Κατάθλιψης (Geriatric Depression Scale) η οποία αποτελείται από τις εξής ερωτήσεις:
1. Είστε σε γενικές γραμμές ικανοποιημένος με τη ζωή σας;
2. Έχετε πάψει να ασχολείστε με αρκετές από τις δραστηριότητες και τα ενδιαφέροντά σας;
3. Νοιώθετε ότι η ζωή σας είναι άδεια;
4. Βαριέστε όλο και πιο συχνά;
5. Γενικά έχετε καλή διάθεση;
6. Φοβάστε ότι κάτι άσχημο θα σας συμβεί;
7. Γενικά νοιώθετε ευτυχισμένος;
8. Νοιώθετε συχνά αβοήθητος;
9. Προτιμάτε να μένετε σπίτι από το να βγαίνετε έξω και να ασχολείστε με καινούρια πράγματα;
10. Αισθάνεστε ότι έχετε μεγαλύτερο πρόβλημα μνήμης από άλλους ανθρώπους;
11. Πιστεύετε ότι είναι θαυμάσιο να είστε ζωντανός στις μέρες μας;
12. Νοιώθετε ότι είστε «άχρηστος» στην κατάσταση που είστε τώρα;
13. Νοιώθετε γεμάτος ενεργητικότητα;
14. Πιστεύετε ότι η κατάστασή σας είναι αθεράπευτη;
15. Νομίζετε ότι οι περισσότεροι γύρω σας βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από εσάς;
Όσοι απαντήσουν θετικά στις ερωτήσεις 1,5,7,11 και 13 μάλλον δεν υποφέρουν από κατάθλιψη. Η θετική απάντηση στις περισσότερες ή όλες τις υπόλοιπες ερωτήσεις υποδηλώνει κατάθλιψη. Όσο γρηγορότερα αναζητηθεί βοήθεια, τόσο το καλύτερο.
Για την κατάθλιψη υπάρχει θεραπεία. Τα τελευταία είκοσι χρόνια η φαρμακοβιομηχανία έχει κάνει μεγάλη πρόοδο στην ανακούφιση των συμπτωμάτων στις περισσότερες περιπτώσεις. Στα φάρμακα αυτά ανήκουν οι επιλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης της σεροτονίνης (SSRI) όπως η φλουοξετίνη (Ladose), η παροξετίνη (Seroxat), η σερτραλίνη (Zoloft), και η εσκιταλοπράμη (Cipralex). Αυτά είναι κάποια από τα πολυάριθμα αντικαταθλιπτικά που κυκλοφορούν στην αγορά. Η επιλογή του φαρμάκου εξαρτάται από την ασθένεια, τα συμπτώματα και το προσωπικό ή οικογενειακό ιστορικό κατάθλιψης.
Όπως σε όλα τα φάρμακα θα πρέπει να υπάρχουν και ορισμένες προφυλάξεις, ιδιαίτερα μάλιστα για τους ηλικιωμένους ανθρώπους. Με την αύξηση της ηλικίας τα φάρμακα αποβάλλονται από οργανισμό όλο και πιο αργά, γι’ αυτό και θα πρέπει να λαμβάνεται μικρότερη δόση. Επίσης θα πρέπει να είναι γνωστά και τυχόν άλλα φάρμακα που λαμβάνει το άτομο, γιατί μπορεί να έχουν αλληλεπιδράσεις με τα αντικαταθλιπτικά.
Για τους ηλικιωμένους είναι επίσης πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε ότι τα αντικαταθλιπτικά που προκαλούν καταστολή τους κάνουν πιο επιρρεπείς σε πτώσεις ή άλλου είδους ατυχήματα. Τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα δεν προκαλούν εθισμό.
Η ψυχοθεραπεία (με τη μορφή συνεδριών) και κυρίως οι τεχνικές της γνωσιακής προσέγγισης μπορούν επίσης να βοηθήσουν τα άτομα που πάσχουν από ήπια ή μέτρια κατάθλιψη. Ο συνδυασμός ψυχοθεραπείας και κάποιας φαρμακευτικής αγωγής είναι πιο αποτελεσματικός σε σχέση με μία από τις δύο αγωγές, εάν αυτές ακολουθούνται μεμονωμένα και όχι συνδυαστικά. Τόσο η ψυχοθεραπεία όσο και η φαρμακευτική αγωγή απαιτούν τέσσερις έως οχτώ εβδομάδες για να έχουν αποτέλεσμα γι’ αυτό θα πρέπει να υπάρχει υπομονή και όχι εκνευρισμός θεωρώντας ότι η θεραπεία δεν έχει αποτέλεσμα.
Η προσοχή που δίνετε στην υγεία επηρεάζει την κατάθλιψη. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι η συχνή σωματική άσκηση βοηθά στην αποτροπή ή και θεραπεία των συμπτωμάτων της κατάθλιψης στα ηλικιωμένα άτομα.
Ανεξήγητες απώλειες
Όταν γίνεται λόγος για απώλειες μνήμης, ο μεγαλύτερος φόβος των ανθρώπων είναι η άνοια, ιδιαίτερα η άνοια που συνοδεύει τη νόσο Αλτσχάιμερ.
Η νόσος του Αλτσχάιμερ είναι μια ανίατη διαταραχή του εγκεφάλου, προκαλεί απώλεια μνήμης, μεταβολές στη συμπεριφορά και την προσωπικότητα και εξασθένιση των γνωστικών λειτουργιών του εγκεφάλου. Τα συμπτώματα εμφανίζονται συνήθως μετά την ηλικία των εξήντα ετών. Η ασθένεια εξαντλεί σταδιακά τον οργανισμό, γι’ αυτό και πολλοί άνθρωποι καταλήγουν κατάκοιτοι και πεθαίνουν από πνευμονία ή άλλες ασθένειες ή λοιμώξεις σε διάστημα δέκα ετών μετά τη διάγνωση.
Ο αριθμός των ανθρώπων που πάσχουν από τη νόσο αναμένεται να τριπλασιαστεί στα επόμενα είκοσι χρόνια. Ανησυχητικό είναι επίσης, όπως προκύπτει από έρευνες, ότι μειώνεται η ηλικία έναρξης της νόσου.
Τα ευχάριστα νέα όμως είναι τα εξής: λόγω του ότι η ασθένεια πλήττει μεγάλο αριθμό ατόμων και βαρύνει σημαντικά το κοινωνικό σύστημα, διεξάγονται συνεχώς έρευνες. Ως αποτέλεσμα, την προηγούμενη δεκαετία έγιναν μεγάλα άλματα στην προσπάθεια κατανόησης της νόσου. Ενθαρρυντική είναι και η πρόοδος που επιτεύχθηκε στον τομέα της έγκαιρης διάγνωσης και θεραπείας των συμπτωμάτων, ενώ γίνονται αναφορές και για την εξεύρεση εμβολίου.
Οι μεταβολές που γίνονται στο μυαλό που συνδέονται με τη νόσο Αλτσχάιμερ παρουσιάζονται με βραδείς ρυθμούς, ενώ τα εκφυλιστικά φαινόμενα συχνά εξελίσσονται στη διάρκεια μιας δεκαετίας. Τα ήπιας μορφής κενά μνήμης, παρόμοια με αυτά που οι περισσότεροι βιώνουμε, οδηγούν σε αδυναμία εξεύρεσης των σωστών λέξεων. Στην ασθένεια Αλτσχάιμερ, ωστόσο τα κενά μνήμης συμβαίνουν όλο και συχνότερα. Επίσης παρατηρούνται μεταβολές στη συμπεριφορά, όπως απάθεια, παραίτηση ή αναστάτωση. Τα άτομα που πάσχουν από Αλτσχάιμερ συχνά ξεχνούν την ημερομηνία, το μήνα ή το έτος, ρωτούν συχνά τα ίδια πράγματα ή ξεχνούν πού έχουν αφήσει διάφορα αντικείμενα. Τέλος η νόσος στερεί την ικανότητα όχι μόνο να αναγνωρίζουν συνηθισμένα αντικείμενα, όπως ένα μολύβι, αλλά και να το χρησιμοποιούν. Καθώς η νόσος επιδεινώνεται και η άνοια γίνεται όλο και πιο έντονη, η ανεξαρτησία των κινήσεων καθίσταται αδύνατη. Είναι όπως σβήνουμε τα φώτα το ένα μετά το άλλο το βράδυ στο σπίτι μας. Ένας μακρόσυρτος αποχαιρετισμός.
Ωστόσο, το Αλτσχάιμερ δεν είναι η μοναδική αιτία άνοιας. Ένας άλλος συνηθισμένος λόγος είναι τα μικρά εγκεφαλικά, ή οι μεταβολές στην παροχή αίματος στον εγκέφαλο που καταστρέφουν τον εγκεφαλικό ιστό. Η περίπτωση αυτή είναι γνωστή ως αγγειακή άνοια (πολυεμφραγματική άνοια). Τα συμπτώματα αυτού του είδους άνοιας μπορεί να εμφανιστούν ξαφνικά και να βελτιωθούν ή να παραμείνουν στάσιμα μέχρι να συμβεί και νέο εγκεφαλικό. Τα σημεία του εγκεφάλου που πλήττονται από τα εγκεφαλικά καθορίζουν και τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων.
Μία από τις ιδιαιτερότητες της νόσου Αλτσχάιμερ είναι και η δυσκολία στη διάγνωση η οποία απαιτεί τον αποκλεισμό άλλων αιτιών των συμπτωμάτων, όπως εγκεφαλικά και όγκους στον εγκέφαλο.
Η εξέταση με μικροσκόπιο του εγκεφαλικού ιστού ατόμου που έπασχε από Αλτσχάιμερ αποκάλυψε παθολογικές μεταλλαγές γνωστές ως πλάκες και μάζες. Οι πλάκες είναι πυκνές εναποθέσεις πρωτεϊνών και κυτταρικού υλικού οι οποίες σχηματίζονται έξω και γύρω από τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου (νευρώνες). Οι μάζες είναι συστρεμμένες ίνες που συσσωρεύονται στο εσωτερικό των νευρώνων. Ο ρόλος που παίζουν αυτές οι πλάκες και οι μάζες δεν έχει γίνει ακόμη πλήρως κατανοητός. Ωστόσο υπάρχουν ενδείξεις ότι και οι δύο προκαλούν εκφυλισμό των νευρώνων, απώλεια της ικανότητας να επικοινωνούν μεταξύ τους, οδηγώντας έτσι σε μη αναστρέψιμη παύση λειτουργίας του εγκεφάλου.
Τι πιθανότητες υπάρχουν να προσβληθεί κανείς από Αλτσχάιμερ; Κανείς δε γνωρίζει σίγουρα. Η ηλικία είναι σίγουρα ένας από τους παράγοντες. Επίσης ο κίνδυνος είναι αυξημένος εάν υπάρχουν στην οικογένεια άτομα που παρουσιάζουν συμπτώματα Αλτσχάιμερ σε μεγάλη ηλικία, όμως ακόμα και σε οικογένειες στις οποίες κάποιο μέλος πάσχει από Αλτσχάιμερ, δεν απαραίτητο ότι θα εκδηλώσουν τη νόσο άλλα άτομα.
Ερευνητικά δεδομένα και αντιμετώπιση:
Όσο αποθαρρυντική κι αν είναι η προοπτική ασθένειας από Αλτσχάιμερ, οι πρόοδοι που έχουν σημειωθεί στον τομέα της θεραπείας, χάρη στην έρευνα, είναι εκπληκτικές. Ας δούμε συνοπτικά κάποιες από αυτές:
Αναστολείς ακετυλχολίνης. Ο νευροδιαβιβαστής ακετυλχολίνη, ο οποίος καλύπτει τα κενά (η αλλιώς συνάπτει) μεταξύ των νευρώνων, μειώνεται σε ποσοστό μέχρι και 90% σε άτομα που πάσχουν από Αλτσχάιμερ. Τρία φάρμακα, η τακρίνη (Cognex), η δονεπεζίλη (Aricept) και η ριβαστιγμίνη (Exelon), μπλοκάρουν τη μείωση του νευροδιαβιβαστή στην προσπάθεια να επιβραδυνθεί η εξασθένιση των γνωστικών λειτουργιών. Τα φάρμακα βοηθούν στην επιβράδυνση της ασθένειας, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα, σε ποσοστό 30- 50% των ατόμων που εμφανίζουν ήπια έως μέτρια συμπτώματα.
Η βιταμίνη Ε είναι ένα αντιοξειδωτικό που καταπολεμά τη βλάβη που έχει προκληθεί στα κύτταρα μέσω της οξείδωσης. Σε υψηλές δόσεις βοηθά στην πρόληψη της βλάβης των εγκεφαλικών κυττάρων που προκαλεί το Αλτσχάιμερ επιβραδύνοντας έτσι την εξέλιξη της ασθένειας.
Ρινικό εμβόλιο. Έρευνες σε ποντίκια έδειξαν ότι η εισπνοή συνθετικού βήτα αμυλοειδούς πεπτιδίου μείωσε τις πλάκες στον εγκέφαλο των ποντικών, απαιτείται όμως περαιτέρω έρευνα.
Μαγνητική τομογραφία. Άλλη έρευνα έδειξε ότι με τη χρήση μαγνητικής τομογραφίας (MRI) για τη μέτρηση του όγκου ορισμένων περιοχών του εγκεφάλου που έχουν προσβληθεί από τη νόσο, οι ερευνητές θα μπορούσαν να προβλέψουν με μεγάλη ακρίβεια ποιος θα εκδήλωνε την ασθένεια ακόμα και πριν εμφανίσει κλινικά συμπτώματα. Ο έγκαιρος προσδιορισμός των ατόμων που εμφανίζουν υψηλό κίνδυνο εκδήλωσης της νόσου είναι ζωτικής σημασίας για τις προσπάθειες εξεύρεσης θεραπείας καθώς αναπτύσσονται διαρκώς νέες θεραπείες.
Γενετική. Έχουν εντοπιστεί γενετικές μεταλλάξεις που προκαλούν τις πρώτες μορφές Αλτσχάιμερ (εκδήλωση της ασθένειας πριν την ηλικία των εξήντα ετών). Παρόλο που δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι οι γενετικές μεταλλάξεις προκαλούν τη συνηθέστερη μορφή Αλτσχάιμερ που συνδέεται με την ηλικία, η γενετική παίζει σημαντικό ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, ένα γονίδιο το οποίο είναι γνωστό ως απολιποπρωτεΐνη Ε (ΑΡΟΕ), φαίνεται ότι επηρεάζει την ανάπτυξη Αλτσχάιμερ που συνδέεται με την ηλικία. Τέλος τα πειράματα γενετικής μπορούν να οδηγήσουν σε έγκαιρη διάγνωση της νόσου.
Μικρές συμβουλές για καλύτερη μνήμη
Αν και οι νευροδιαβιβαστές τείνουν να μειώνονται με την πάροδο των ετών και συνεπώς και η ικανότητα των ηλικιωμένων ανθρώπων να ανακτούν πληροφορίες καθυστερεί περισσότερο απ’ ότι σε μικρότερη ηλικία, υπάρχουν ορισμένα πράγματα που μπορούν να κάνουν για να βοηθήσουν τη μνήμη τους.
Να γίνει συνήθεια να βάζουν πράγματα που χρησιμοποιούν συχνά, όπως τα γυαλιά, στο ίδιο σημείο κάθε φορά ώστε να ξέρουν που είναι.
Να τρώνε καλά. Όπως προαναφέρθηκε η βιταμίνη Ε έχει τη δυνατότητα να επιβραδύνει την εξέλιξη του Αλτσχάιμερ. Ίσως η βιταμίνη Ε και άλλα αντιοξειδωτικά (ιδιαίτερα οι βιταμίνες Α και C), τα οποία αντισταθμίζουν τη βλάβη των κυττάρων που προκαλεί η οξείδωση, να βοηθούν γενικά τη μνήμη. Σίγουρα συμβάλλουν στην καλύτερη υγεία, πράγμα πολύ σημαντικό για τη διατήρηση της καλύτερης δυνατής μνήμης.
Να κινούνται. Η σωματική δραστηριότητα, όπως και η καλή διατροφή, συμβάλλει στη γενικότερη καλή υγεία. Εκτός του ότι καταπολεμά την κατάθλιψη, κρατά την πίεση του αίματος σε χαμηλά επίπεδα και διώχνει το άγχος, παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την κατάσταση του μυαλού.
Να ελέγχουν το άγχος τους. Υπό πίεση το σώμα εκκρίνει μεγάλες ποσότητες κορτιζόλης, την ορμόνη του άγχους. Τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης επηρεάζουν τη μνήμη. Φυσικά δεν μπορούν να αποφύγουν έντονες καταστάσεις, μπορούν όμως να ελέγξουν τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν σ’ αυτές.
Να διατηρούν κοινωνικές σχέσεις και να παραμένουν δραστήριοι. Το σημαντικότερο απ’ όλα είναι να κρατούν το μυαλό τους απασχολημένο.
Ο νους είναι σαν τους μυς: όταν δε «δουλεύουν», ατροφούν.
Γιώργος Παππάς
Ψυχολόγος με ειδίκευση στην Κλινική Ψυχολογία
Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του Πανελληνίου Ψυχολογικού Συλλόγου
Κατ’ αρχάς τα κενά μνήμης είναι φυσιολογικά με την πάροδο του χρόνου. Υπάρχουν κάποιες καταστάσεις, όπως η κατάθλιψη, η υψηλή πίεση, καθώς και κάποια φάρμακα που επηρεάζουν τη μνήμη. Συχνά μάλιστα η απώλεια μνήμης που προκαλούν είναι αναστρέψιμη.
Στο άρθρο αυτό θα εξετάσουμε το θέμα της απώλειας μνήμης. Θα δούμε τη διαφορά ανάμεσα στην απλή απώλεια μνήμης και τη σταδιακή μορφή απώλειας μνήμης που ονομάζεται άνοια. Τι μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας για να διατηρήσουν το μυαλό τους ακμαίο και ζωηρό για όλα τα επόμενα χρόνια. Θα ξεκινήσουμε αναφερόμενοι στην κατάθλιψη, ίσως την πιο συνηθισμένη αιτία προβλημάτων της μνήμης.
Όλοι μας έχουμε νοιώσει μελαγχολία κατά καιρούς και όλοι μας έχουμε βιώσει τη λύπη. Η κατάθλιψη όμως είναι κάτι διαφορετικό. Πρόκειται για σοβαρή ασθένεια και αντίθετα από τη μελαγχολία, η κατάθλιψη δεν «περνάει» εύκολα. Εάν δεν αντιμετωπιστεί κατάλληλα μπορεί να διαρκέσει από έξι μήνες έως και δύο χρόνια. Ακόμη και αν τα συμπτώματα υποχωρήσουν, συνήθως επανεμφανίζονται.
Η κατάθλιψη συνδέεται με την κατανομή κάποιων χημικών ουσιών στον εγκέφαλο που ονομάζονται νευροδιαβιβαστές. Οι νευροδιαβιβαστές που εμπλέκονται στην κατάθλιψη είναι η σεροτονίνη, η νορεπινεφρίνη και η ντοπαμίνη χωρίς όμως να είναι πλήρως κατανοητός ο ρόλος τους. (Η μείωση των επιπέδων των νευροδιαβιβαστών προκαλεί κατάθλιψη ή τα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών μειώνονται εξαιτίας της κατάθλιψης;).
Το να πάσχει κανείς από κατάθλιψη δεν πρέπει να προκαλεί μεγαλύτερη αμηχανία από το να πάσχει κανείς π.χ από διαβήτη. Ωστόσο πολλοί άνθρωποι που υποφέρουν από κατάθλιψη ντρέπονται ή νοιώθουν μειονεκτικά με αποτέλεσμα να μην αναζητούν έγκαιρα τη βοήθεια που θα έπρεπε. Πολλές φορές πιστεύουν, ή ακούνε άλλους να τους λένε ότι είναι κάτι που θα το ξεπεράσουν μόνοι τους ή ότι όλο το πρόβλημα είναι στο μυαλό τους και μόνο.
Όπως και η απώλεια μνήμης έτσι και η κατάθλιψη δεν αποτελούν φυσιολογική συνέπεια των γηρατειών. Δεν είναι συνηθέστερη στους ηλικιωμένους, όμως πολλά από τα συμπτώματα εκλαμβάνονται λανθασμένα ως αναπόφευκτες συνέπειες των γηρατειών και περνούν απαρατήρητα στα ηλικιωμένα άτομα.
Η μείωση στα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών και των ορμονών, η απώλεια φίλων, η απώλεια κύρους στην κοινωνία, η απώλεια αγαπημένων προσώπων, η μετακίνηση από το αγαπημένο σπίτι, εμφάνιση χρόνιων παθήσεων, όπως καρδιοπάθειες, εγκεφαλικά, αρθρίτιδες, διαβήτης, είναι μερικοί από τους παράγοντες που συνοδεύουν τα γηρατειά και που ενδεχομένως δημιουργούν προδιάθεση στους ηλικιωμένους για κατάθλιψη. Επίσης κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η υπερβολική εξάρτηση, η αυτοκριτική, η απαισιοδοξία και το συχνό άγχος, κάνουν τα άτομα αυτά πιο ευάλωτα στην κατάθλιψη.
Το αλκοόλ, η νικοτίνη και η χρήση ναρκωτικών συμβάλλουν επίσης στην κατάθλιψη και τις διαταραχές άγχους. Σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει και η διατροφή. Πιο συγκεκριμένα η έλλειψη φολικού οξέος και της βιταμίνης Β12 φαίνεται να προκαλούν συμπτώματα κατάθλιψης.
Πώς καταλαβαίνουμε όμως ότι κάποιος πάσχει από κατάθλιψη;
Οι βασικές ενδείξεις είναι δύο: η μία είναι η απώλεια ενδιαφέροντος από καθημερινές ασχολίες και η άλλη η κακή διάθεση που συνοδεύεται από αισθήματα λύπης, αδυναμίας και απελπισίας για τουλάχιστον δύο εβδομάδες. Άλλα συμπτώματα είναι προβλήματα μνήμης και αδυναμία συγκέντρωσης, διαταραχές ύπνου, σημαντική απώλεια ή αύξηση βάρους, κόπωση, σκέψεις θανάτου, αναστάτωση και έλλειψη ενδιαφέροντος για σεξουαλική δραστηριότητα.
Σωματικά συμπτώματα που συνδέονται με την κατάθλιψη είναι πονοκέφαλοι, δυσκοιλιότητα, διάρροιες, πόνος στην κοιλιακή χώρα και πόνοι σε διάφορα μέρη του σώματος γενικότερα. Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη δείχνουν κουρασμένοι, μιλούν χαμηλόφωνα και αργά, σαν να δυσκολεύονται να συγκεντρώσουν τη δύναμή τους στην ομιλία.
Οι Sheikh και Yesavage ανέπτυξαν την Κλίμακα της Γεροντικής Κατάθλιψης (Geriatric Depression Scale) η οποία αποτελείται από τις εξής ερωτήσεις:
1. Είστε σε γενικές γραμμές ικανοποιημένος με τη ζωή σας;
2. Έχετε πάψει να ασχολείστε με αρκετές από τις δραστηριότητες και τα ενδιαφέροντά σας;
3. Νοιώθετε ότι η ζωή σας είναι άδεια;
4. Βαριέστε όλο και πιο συχνά;
5. Γενικά έχετε καλή διάθεση;
6. Φοβάστε ότι κάτι άσχημο θα σας συμβεί;
7. Γενικά νοιώθετε ευτυχισμένος;
8. Νοιώθετε συχνά αβοήθητος;
9. Προτιμάτε να μένετε σπίτι από το να βγαίνετε έξω και να ασχολείστε με καινούρια πράγματα;
10. Αισθάνεστε ότι έχετε μεγαλύτερο πρόβλημα μνήμης από άλλους ανθρώπους;
11. Πιστεύετε ότι είναι θαυμάσιο να είστε ζωντανός στις μέρες μας;
12. Νοιώθετε ότι είστε «άχρηστος» στην κατάσταση που είστε τώρα;
13. Νοιώθετε γεμάτος ενεργητικότητα;
14. Πιστεύετε ότι η κατάστασή σας είναι αθεράπευτη;
15. Νομίζετε ότι οι περισσότεροι γύρω σας βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από εσάς;
Όσοι απαντήσουν θετικά στις ερωτήσεις 1,5,7,11 και 13 μάλλον δεν υποφέρουν από κατάθλιψη. Η θετική απάντηση στις περισσότερες ή όλες τις υπόλοιπες ερωτήσεις υποδηλώνει κατάθλιψη. Όσο γρηγορότερα αναζητηθεί βοήθεια, τόσο το καλύτερο.
Για την κατάθλιψη υπάρχει θεραπεία. Τα τελευταία είκοσι χρόνια η φαρμακοβιομηχανία έχει κάνει μεγάλη πρόοδο στην ανακούφιση των συμπτωμάτων στις περισσότερες περιπτώσεις. Στα φάρμακα αυτά ανήκουν οι επιλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης της σεροτονίνης (SSRI) όπως η φλουοξετίνη (Ladose), η παροξετίνη (Seroxat), η σερτραλίνη (Zoloft), και η εσκιταλοπράμη (Cipralex). Αυτά είναι κάποια από τα πολυάριθμα αντικαταθλιπτικά που κυκλοφορούν στην αγορά. Η επιλογή του φαρμάκου εξαρτάται από την ασθένεια, τα συμπτώματα και το προσωπικό ή οικογενειακό ιστορικό κατάθλιψης.
Όπως σε όλα τα φάρμακα θα πρέπει να υπάρχουν και ορισμένες προφυλάξεις, ιδιαίτερα μάλιστα για τους ηλικιωμένους ανθρώπους. Με την αύξηση της ηλικίας τα φάρμακα αποβάλλονται από οργανισμό όλο και πιο αργά, γι’ αυτό και θα πρέπει να λαμβάνεται μικρότερη δόση. Επίσης θα πρέπει να είναι γνωστά και τυχόν άλλα φάρμακα που λαμβάνει το άτομο, γιατί μπορεί να έχουν αλληλεπιδράσεις με τα αντικαταθλιπτικά.
Για τους ηλικιωμένους είναι επίσης πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε ότι τα αντικαταθλιπτικά που προκαλούν καταστολή τους κάνουν πιο επιρρεπείς σε πτώσεις ή άλλου είδους ατυχήματα. Τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα δεν προκαλούν εθισμό.
Η ψυχοθεραπεία (με τη μορφή συνεδριών) και κυρίως οι τεχνικές της γνωσιακής προσέγγισης μπορούν επίσης να βοηθήσουν τα άτομα που πάσχουν από ήπια ή μέτρια κατάθλιψη. Ο συνδυασμός ψυχοθεραπείας και κάποιας φαρμακευτικής αγωγής είναι πιο αποτελεσματικός σε σχέση με μία από τις δύο αγωγές, εάν αυτές ακολουθούνται μεμονωμένα και όχι συνδυαστικά. Τόσο η ψυχοθεραπεία όσο και η φαρμακευτική αγωγή απαιτούν τέσσερις έως οχτώ εβδομάδες για να έχουν αποτέλεσμα γι’ αυτό θα πρέπει να υπάρχει υπομονή και όχι εκνευρισμός θεωρώντας ότι η θεραπεία δεν έχει αποτέλεσμα.
Η προσοχή που δίνετε στην υγεία επηρεάζει την κατάθλιψη. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι η συχνή σωματική άσκηση βοηθά στην αποτροπή ή και θεραπεία των συμπτωμάτων της κατάθλιψης στα ηλικιωμένα άτομα.
Ανεξήγητες απώλειες
Όταν γίνεται λόγος για απώλειες μνήμης, ο μεγαλύτερος φόβος των ανθρώπων είναι η άνοια, ιδιαίτερα η άνοια που συνοδεύει τη νόσο Αλτσχάιμερ.
Η νόσος του Αλτσχάιμερ είναι μια ανίατη διαταραχή του εγκεφάλου, προκαλεί απώλεια μνήμης, μεταβολές στη συμπεριφορά και την προσωπικότητα και εξασθένιση των γνωστικών λειτουργιών του εγκεφάλου. Τα συμπτώματα εμφανίζονται συνήθως μετά την ηλικία των εξήντα ετών. Η ασθένεια εξαντλεί σταδιακά τον οργανισμό, γι’ αυτό και πολλοί άνθρωποι καταλήγουν κατάκοιτοι και πεθαίνουν από πνευμονία ή άλλες ασθένειες ή λοιμώξεις σε διάστημα δέκα ετών μετά τη διάγνωση.
Ο αριθμός των ανθρώπων που πάσχουν από τη νόσο αναμένεται να τριπλασιαστεί στα επόμενα είκοσι χρόνια. Ανησυχητικό είναι επίσης, όπως προκύπτει από έρευνες, ότι μειώνεται η ηλικία έναρξης της νόσου.
Τα ευχάριστα νέα όμως είναι τα εξής: λόγω του ότι η ασθένεια πλήττει μεγάλο αριθμό ατόμων και βαρύνει σημαντικά το κοινωνικό σύστημα, διεξάγονται συνεχώς έρευνες. Ως αποτέλεσμα, την προηγούμενη δεκαετία έγιναν μεγάλα άλματα στην προσπάθεια κατανόησης της νόσου. Ενθαρρυντική είναι και η πρόοδος που επιτεύχθηκε στον τομέα της έγκαιρης διάγνωσης και θεραπείας των συμπτωμάτων, ενώ γίνονται αναφορές και για την εξεύρεση εμβολίου.
Οι μεταβολές που γίνονται στο μυαλό που συνδέονται με τη νόσο Αλτσχάιμερ παρουσιάζονται με βραδείς ρυθμούς, ενώ τα εκφυλιστικά φαινόμενα συχνά εξελίσσονται στη διάρκεια μιας δεκαετίας. Τα ήπιας μορφής κενά μνήμης, παρόμοια με αυτά που οι περισσότεροι βιώνουμε, οδηγούν σε αδυναμία εξεύρεσης των σωστών λέξεων. Στην ασθένεια Αλτσχάιμερ, ωστόσο τα κενά μνήμης συμβαίνουν όλο και συχνότερα. Επίσης παρατηρούνται μεταβολές στη συμπεριφορά, όπως απάθεια, παραίτηση ή αναστάτωση. Τα άτομα που πάσχουν από Αλτσχάιμερ συχνά ξεχνούν την ημερομηνία, το μήνα ή το έτος, ρωτούν συχνά τα ίδια πράγματα ή ξεχνούν πού έχουν αφήσει διάφορα αντικείμενα. Τέλος η νόσος στερεί την ικανότητα όχι μόνο να αναγνωρίζουν συνηθισμένα αντικείμενα, όπως ένα μολύβι, αλλά και να το χρησιμοποιούν. Καθώς η νόσος επιδεινώνεται και η άνοια γίνεται όλο και πιο έντονη, η ανεξαρτησία των κινήσεων καθίσταται αδύνατη. Είναι όπως σβήνουμε τα φώτα το ένα μετά το άλλο το βράδυ στο σπίτι μας. Ένας μακρόσυρτος αποχαιρετισμός.
Ωστόσο, το Αλτσχάιμερ δεν είναι η μοναδική αιτία άνοιας. Ένας άλλος συνηθισμένος λόγος είναι τα μικρά εγκεφαλικά, ή οι μεταβολές στην παροχή αίματος στον εγκέφαλο που καταστρέφουν τον εγκεφαλικό ιστό. Η περίπτωση αυτή είναι γνωστή ως αγγειακή άνοια (πολυεμφραγματική άνοια). Τα συμπτώματα αυτού του είδους άνοιας μπορεί να εμφανιστούν ξαφνικά και να βελτιωθούν ή να παραμείνουν στάσιμα μέχρι να συμβεί και νέο εγκεφαλικό. Τα σημεία του εγκεφάλου που πλήττονται από τα εγκεφαλικά καθορίζουν και τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων.
Μία από τις ιδιαιτερότητες της νόσου Αλτσχάιμερ είναι και η δυσκολία στη διάγνωση η οποία απαιτεί τον αποκλεισμό άλλων αιτιών των συμπτωμάτων, όπως εγκεφαλικά και όγκους στον εγκέφαλο.
Η εξέταση με μικροσκόπιο του εγκεφαλικού ιστού ατόμου που έπασχε από Αλτσχάιμερ αποκάλυψε παθολογικές μεταλλαγές γνωστές ως πλάκες και μάζες. Οι πλάκες είναι πυκνές εναποθέσεις πρωτεϊνών και κυτταρικού υλικού οι οποίες σχηματίζονται έξω και γύρω από τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου (νευρώνες). Οι μάζες είναι συστρεμμένες ίνες που συσσωρεύονται στο εσωτερικό των νευρώνων. Ο ρόλος που παίζουν αυτές οι πλάκες και οι μάζες δεν έχει γίνει ακόμη πλήρως κατανοητός. Ωστόσο υπάρχουν ενδείξεις ότι και οι δύο προκαλούν εκφυλισμό των νευρώνων, απώλεια της ικανότητας να επικοινωνούν μεταξύ τους, οδηγώντας έτσι σε μη αναστρέψιμη παύση λειτουργίας του εγκεφάλου.
Τι πιθανότητες υπάρχουν να προσβληθεί κανείς από Αλτσχάιμερ; Κανείς δε γνωρίζει σίγουρα. Η ηλικία είναι σίγουρα ένας από τους παράγοντες. Επίσης ο κίνδυνος είναι αυξημένος εάν υπάρχουν στην οικογένεια άτομα που παρουσιάζουν συμπτώματα Αλτσχάιμερ σε μεγάλη ηλικία, όμως ακόμα και σε οικογένειες στις οποίες κάποιο μέλος πάσχει από Αλτσχάιμερ, δεν απαραίτητο ότι θα εκδηλώσουν τη νόσο άλλα άτομα.
Ερευνητικά δεδομένα και αντιμετώπιση:
Όσο αποθαρρυντική κι αν είναι η προοπτική ασθένειας από Αλτσχάιμερ, οι πρόοδοι που έχουν σημειωθεί στον τομέα της θεραπείας, χάρη στην έρευνα, είναι εκπληκτικές. Ας δούμε συνοπτικά κάποιες από αυτές:
Αναστολείς ακετυλχολίνης. Ο νευροδιαβιβαστής ακετυλχολίνη, ο οποίος καλύπτει τα κενά (η αλλιώς συνάπτει) μεταξύ των νευρώνων, μειώνεται σε ποσοστό μέχρι και 90% σε άτομα που πάσχουν από Αλτσχάιμερ. Τρία φάρμακα, η τακρίνη (Cognex), η δονεπεζίλη (Aricept) και η ριβαστιγμίνη (Exelon), μπλοκάρουν τη μείωση του νευροδιαβιβαστή στην προσπάθεια να επιβραδυνθεί η εξασθένιση των γνωστικών λειτουργιών. Τα φάρμακα βοηθούν στην επιβράδυνση της ασθένειας, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα, σε ποσοστό 30- 50% των ατόμων που εμφανίζουν ήπια έως μέτρια συμπτώματα.
Η βιταμίνη Ε είναι ένα αντιοξειδωτικό που καταπολεμά τη βλάβη που έχει προκληθεί στα κύτταρα μέσω της οξείδωσης. Σε υψηλές δόσεις βοηθά στην πρόληψη της βλάβης των εγκεφαλικών κυττάρων που προκαλεί το Αλτσχάιμερ επιβραδύνοντας έτσι την εξέλιξη της ασθένειας.
Ρινικό εμβόλιο. Έρευνες σε ποντίκια έδειξαν ότι η εισπνοή συνθετικού βήτα αμυλοειδούς πεπτιδίου μείωσε τις πλάκες στον εγκέφαλο των ποντικών, απαιτείται όμως περαιτέρω έρευνα.
Μαγνητική τομογραφία. Άλλη έρευνα έδειξε ότι με τη χρήση μαγνητικής τομογραφίας (MRI) για τη μέτρηση του όγκου ορισμένων περιοχών του εγκεφάλου που έχουν προσβληθεί από τη νόσο, οι ερευνητές θα μπορούσαν να προβλέψουν με μεγάλη ακρίβεια ποιος θα εκδήλωνε την ασθένεια ακόμα και πριν εμφανίσει κλινικά συμπτώματα. Ο έγκαιρος προσδιορισμός των ατόμων που εμφανίζουν υψηλό κίνδυνο εκδήλωσης της νόσου είναι ζωτικής σημασίας για τις προσπάθειες εξεύρεσης θεραπείας καθώς αναπτύσσονται διαρκώς νέες θεραπείες.
Γενετική. Έχουν εντοπιστεί γενετικές μεταλλάξεις που προκαλούν τις πρώτες μορφές Αλτσχάιμερ (εκδήλωση της ασθένειας πριν την ηλικία των εξήντα ετών). Παρόλο που δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι οι γενετικές μεταλλάξεις προκαλούν τη συνηθέστερη μορφή Αλτσχάιμερ που συνδέεται με την ηλικία, η γενετική παίζει σημαντικό ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, ένα γονίδιο το οποίο είναι γνωστό ως απολιποπρωτεΐνη Ε (ΑΡΟΕ), φαίνεται ότι επηρεάζει την ανάπτυξη Αλτσχάιμερ που συνδέεται με την ηλικία. Τέλος τα πειράματα γενετικής μπορούν να οδηγήσουν σε έγκαιρη διάγνωση της νόσου.
Μικρές συμβουλές για καλύτερη μνήμη
Αν και οι νευροδιαβιβαστές τείνουν να μειώνονται με την πάροδο των ετών και συνεπώς και η ικανότητα των ηλικιωμένων ανθρώπων να ανακτούν πληροφορίες καθυστερεί περισσότερο απ’ ότι σε μικρότερη ηλικία, υπάρχουν ορισμένα πράγματα που μπορούν να κάνουν για να βοηθήσουν τη μνήμη τους.
Να γίνει συνήθεια να βάζουν πράγματα που χρησιμοποιούν συχνά, όπως τα γυαλιά, στο ίδιο σημείο κάθε φορά ώστε να ξέρουν που είναι.
Να τρώνε καλά. Όπως προαναφέρθηκε η βιταμίνη Ε έχει τη δυνατότητα να επιβραδύνει την εξέλιξη του Αλτσχάιμερ. Ίσως η βιταμίνη Ε και άλλα αντιοξειδωτικά (ιδιαίτερα οι βιταμίνες Α και C), τα οποία αντισταθμίζουν τη βλάβη των κυττάρων που προκαλεί η οξείδωση, να βοηθούν γενικά τη μνήμη. Σίγουρα συμβάλλουν στην καλύτερη υγεία, πράγμα πολύ σημαντικό για τη διατήρηση της καλύτερης δυνατής μνήμης.
Να κινούνται. Η σωματική δραστηριότητα, όπως και η καλή διατροφή, συμβάλλει στη γενικότερη καλή υγεία. Εκτός του ότι καταπολεμά την κατάθλιψη, κρατά την πίεση του αίματος σε χαμηλά επίπεδα και διώχνει το άγχος, παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την κατάσταση του μυαλού.
Να ελέγχουν το άγχος τους. Υπό πίεση το σώμα εκκρίνει μεγάλες ποσότητες κορτιζόλης, την ορμόνη του άγχους. Τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης επηρεάζουν τη μνήμη. Φυσικά δεν μπορούν να αποφύγουν έντονες καταστάσεις, μπορούν όμως να ελέγξουν τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν σ’ αυτές.
Να διατηρούν κοινωνικές σχέσεις και να παραμένουν δραστήριοι. Το σημαντικότερο απ’ όλα είναι να κρατούν το μυαλό τους απασχολημένο.
Ο νους είναι σαν τους μυς: όταν δε «δουλεύουν», ατροφούν.
Γιώργος Παππάς
Ψυχολόγος με ειδίκευση στην Κλινική Ψυχολογία
Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του Πανελληνίου Ψυχολογικού Συλλόγου
0 σχόλια