Ντίμιτερ Γκότσεφ. Ενας βούλγαρος σκηνοθέτης, που εδώ και χρόνια κάνει εκπληκτική καριέρα στο Βερολίνο, έρχεται στην Ελλάδα.
Της ΕΦΗΣ ΜΑΡΙΝΟΥ - φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Από το Βερολίνο
Για τον Ντίμιτερ Γκότσεφ όλα άρχισαν το 1983, όταν αποφάσισε ν' ανεβάσει στη Σόφια τον «Φιλοκτήτη» του Χάινερ Μίλερ. Μετά την παράσταση, τού απαγορεύτηκε να εργάζεται στην πατρίδα του. Τότε ο Μίλερ έγραψε ένα πολύ επαινετικό κείμενο για την παράσταση και για τον τολμηρό σκηνοθέτη, εγκαινιάζοντας έτσι ανάμεσά τους μια θερμή φιλία. Αμέσως μετά τον «Φιλοκτήτη» οι διευθυντές θεάτρων της Δυτικής Γερμανίας προσέγγισαν τον Γκότσεφ με δελεαστικές προτάσεις.
Η εγκατάστασή του στο Βερολίνο ήταν θέμα χρόνου. Ολα αυτά τα χρόνια έχει ανεβάσει πολλά έργα του Μίλερ. Μια μεγάλη προσωπική του επιτυχία είναι και η «Μηχανή Αμλετ» που παρουσίασε προ ημερών στο Εθνικό Θέατρο. Τον συναντήσαμε στην Αθήνα:
«Επί χρόνια προσπαθούσα να ανεβάσω τον "Φιλοκτήτη" στη Βουλγαρία. Οταν μου απαγόρευσαν πιά να κάνω θέατρο, αντιμετώπισα την κατάσταση "θεατρικά": έγινα "ο σκηνοθέτης που του απαγορεύουν να δουλεύει στη χώρα του", ερωτεύτηκα τον εαυτό μου στο ρόλο του μάρτυρα και ήλπιζα να ξεπέσω στα σοκάκια πίνοντας τσίπουρο... Οι ηθοποιοί, όμως, μ' έπεισαν να φύγω, προς μεγάλη ευτυχία του καθεστώτος. Αρχισα να δουλεύω στη Γερμανία ξεκινώντας με το "Κουαρτέτο" του Μίλερ, έργο που στη Βουλγαρία είχε απαγορευτεί η παράστασή του για... εκατό χρόνια».
- Τι ρεπερτόριο επιτρεπόταν;
«Μπρεχτ, στρατευμένο θέατρο και σύγχρονα προπαγανδιστικά βουλγαρικά έργα, με ήρωα το νέο σοσιαλιστικό άνθρωπο»...
- Είχατε πολύ στενή σχέση με τον Χάινερ Μίλερ. Ησασταν και φίλοι. Εκείνος, πάλι, διατηρούσε μια αμφιλεγόμενη σχέση με το καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας.
«Μια δύσκολη σχέση θα έλεγα. Ο Μίλερ ως διανοούμενος τάχτηκε με την επανάσταση, πιστεύοντας στη σοσιαλιστική ουτοπία. Ηταν πολύ σημαντικό ζήτημα η δημιουργία μιας νέας Γερμανίας, ενός καινούριου κόσμου γενικότερα. Ομως, παρακολουθώντας πώς εξελίσσεται αυτό το μοντέλο, είδε τις μάσκες να πέφτουν και αποστασιοποιήθηκε. Δεν είχε προκαταλήψεις, ούτε προσδιορίζεται ως κομμουνιστής. Υπήρξε κάτι σημαντικότερο που κατοικεί πάντα εκτός κομμάτων: ποιητής. Το ίδιο θα έλεγα και για τον δικό σας ποιητή Γιάννη Ρίτσο. Τα κείμενα του Μίλερ παραμένουν πολιτικά χωρίς να είναι κομμουνιστικά».
- Εσείς υπήρξατε κομμουνιστής στη χώρα σας;
«Φυσικά. Υπήρξα ένας νεαρός μαλάκας... Ηθελα, όπως πολλοί άλλοι της γενιάς μου, ν' αλλάξω τον κόσμο. Το θέλω ακόμα, μόνο που τώρα μπορώ να γελώ ο ίδιος με το ανέφικτο των προσδοκιών. Το δυστύχημα δεν είναι ότι κατέρρευσε ο σοσιαλισμός, αλλά ότι νίκησε το παλιό, επίσης οδυνηρό σύστημα».
- Με βιωμένη αυτή την εμπειρία πώς σας φαίνονται τα ευρωπαϊκά κόμματα που επιμένουν ακόμα ως κομμουνιστικά;
«Δεν ξέρω πώς είναι τα αριστερά κόμματα στην Ελλάδα, αλλά στη Γερμανία συνιστούν, απλώς, φαρσοκωμωδία. Ετσι κι αλλιώς το μέλλον μας αποφασίζεται από τις εξελίξεις στην Κίνα ή στο Πακιστάν. Οσο για την ιδεολογία, θα μπορούσε, σε ό,τι με αφορά, να είναι μια καλή σκηνοθεσία».
- Η μετακομμουνιστική Βουλγαρία και μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης πια πώς είναι σήμερα;
«Ενας σωρός ερειπίων. Επιβιώνει το δίκαιο του ισχυροτέρου. Αυτό το νέο που διαμορφώθηκε είναι πιο παλιό και αλλοτριωμένο από ποτέ. Είναι το σύστημα που έχει βουλιάξει στη διαφθορά και στην παραλυσία κυβερνήσεις και κοινωνία».
- Ακούγεται συμψηφιστικό το ερώτημα: καλύτερα πριν ή μετά;
«Καθόλου συμψηφιστικό. Η σοσιαλιστική ουτοπία δεν μ' έχει εγκαταλείψει. Πιστεύω ότι δεν υπάρχει μέλλον χωρίς διάλογο με τους νεκρούς. Οποιοι κι αν είναι αυτοί: άνθρωποι, ιδέες, συστήματα. Πάνω σ' αυτά πατάς για ν' ανακαλύψεις το καινούριο».
- Πηγαίνετε στην πατρίδα σας;
«Σπάνια- λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων. Παραμένω ένα σκοτεινό βαλκάνιο υποκείμενο, ακόμα κι αν ταξιδεύω στη Μόσχα, στη Βραζιλία για όσο χρόνο. Τώρα πάντως είμαι ευτυχής που δουλεύω στην Ελλάδα και με τους συγκεκριμένους ηθοποιούς. Σας παρακαλώ να αναφέρετε τα ονόματα όλων. Εκείνοι είναι η παράσταση. Ο σκηνοθέτης δεν είναι παρά ζητιάνος που επαιτεί από τους ηθοποιούς. Φυσικά, πρέπει να είναι καλός ζητιάνος».
-Οι «Πέρσες» είναι έργο που διεγείρει την εθνικιστική συνείδηση μιας μερίδας Ελλήνων.
«Σέβομαι απόλυτα τον θρίαμβο της αρχαίας Ελλάδας όταν αμύνεται σε μια υπερδύναμη, αλλά εμείς θα εστιάσουμε στους ηττημένους. Στο θόρυβο που δημιουργεί μια αυτοκρατορία όταν διαλύεται. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ξέρξης, ενώ έστειλε χιλιάδες ανθρώπους στο θάνατο, επανακτά δύναμη και με την προστασία της μητέρας του αρπάζει ξανά την εξουσία. Στην Ιστορία είναι γνωστό το μοτίβο οι οικογένειες να παραδίδουν την εξουσία από γενιά σε γενιά».
- Στην Ελλάδα το φαινόμενο θάλλει...
«Το ίδιο συμβαίνει στη Βουλγαρία και όχι μόνον αν σκεφτούμε ότι στη Δ. Ευρώπη μερικές οικογένειες κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό του κεφαλαίου. Η κρίση που βιώνουμε σήμερα είναι αποτέλεσμα της απληστίας και φυσικά του καπιταλιστικού συστήματος».
- Θα δούμε μια μοντέρνα παράσταση; Γυναίκες στο χορό των γερόντων, τέσσερις ηθοποιοί ερμηνεύουν τον αγγελιοφόρο. Αλήθεια η τόσο σημαντική στιγμή της επίκλησης πώς παρουσιάζεται;
«Α, αυτό δεν πρόκειται να το προδώσω. Πραγματικά δεν ξέρω τι σημαίνει μοντέρνο. Η δική μας παράσταση, χρησιμοποιώντας με μεγάλη προσοχή το λόγο, τη γλώσσα, είναι απλώς σύγχρονη. Ο χορός αποτελείται από γυναίκες, πλάσματα ευαίσθητα, ευάλωτα, ανοιχτά. Τρελοί κι ανόητοι, οι άντρες κυνηγούν τους πολέμους».
- Η παράσταση είναι διαφορετική από τη βερολινέζικη εκδοχή της;
«Εντελώς διαφορετική: άλλη αρχιτεκτονική, ένα διαφορετικό ύφος, πολύ μεγάλος θίασος. Ο Αισχύλος άνοιξε μια μεγάλη μαύρη τρύπα με τους "Πέρσες", όπου πέφτουμε μέσα αναζητώντας συνεχώς υλικό. Οι έλληνες ηθοποιοί έχουν μια τρομακτική ενέργεια που στη Δ. Ευρώπη ολοένα σπανίζει. Είναι ντροπή που πληρώνονται με τόσο χαμηλούς μισθούς. Οι καλλιτέχνες είναι πλούτος μιας χώρας και πρέπει να τυγχάνουν φροντίδας από την πολιτεία. Ο κ. Καραμανλής πρέπει να το κοιτάξει αυτό...».
- Στην Ελλάδα δεν υπάρχει καν Ακαδημία Θεάτρου...
«Δηλαδή οι αρχαίοι Ελληνες ήταν καλύτεροι από τους νεοέλληνες!»
- Καπνίζετε πολύ. Τι θα κάνετε από την 1η Ιουλίου που στην Ελλάδα το κάπνισμα απαγορεύεται;
«Δεν υπάρχει δέσμευση στο συμβόλαιό μου στη Γερμανία. Εδώ θα δούμε. Και ο Αισχύλος κάπνιζε»...
- Τι κάνετε στην Αθήνα όταν δεν δουλεύετε;
«Πολλά, γιατί εδώ μυρίζει Βαλκάνια».
- Σαν κακό ακούγεται...
«Κάτι βρομάει πράγματι... Είναι η συνενοχή των χωρών της βαλκανικής χερσονήσου. Υστερα από μια ωραία πρόβα μου αρέσει να πίνω καλό ουίσκι, συνήθεια που μου έμαθε ο Μίλερ. Το θέατρο είναι γιορτή. Γιατί, λοιπόν, να μη γιορτάσουμε όπως υπεδείκνυε στην αρχαιότητα ο Διόνυσος;»
- Εχετε υπόψη σας έναν υπερβάλλοντα ζήλο που επικρατεί σχετικά με τη χρήση του θεάτρου της Επιδαύρου και την αντιμετώπιση του αρχαίου δράματος;
«Οι αρχαίες πέτρες της Επιδαύρου δεν έχουν ανάγκη καμιάς προστασίας. Θεωρώ ότι οι ίδιες οι πέτρες, επί τρεις χιλιάδες χρόνια, δουλεύουν καλύτερα από τους φύλακές τους. Αυτό το θέατρο, από τη φύση του, δεν προορίζεται για μουσείο. Ο χώρος εκλύει τεράστια ενέργεια, η οποία δεν πρέπει να καταπνίγεται, όπως και ο διάλογος με την αρχαιότητα. Κατανοώ την προτίμηση στο αρχαίο δράμα, αλλά επιμένω ότι θα ήταν πολύ ωραίο αν παρουσιάζονταν στην Επίδαυρο και έργα του σύγχρονου ρεπερτορίου».
- Θεωρείται επίσης ένα θέατρο που «εκδικείται»...
«Η ακουστική και η ιστορία του προκαλεί συγγραφείς, σκηνοθέτες, ηθοποιούς. Η Επίδαυρος εκτός από χαρά είναι και δοκιμασία. Υποχρέωση του καλλιτέχνη είναι να ρισκάρει. Χωρίς ρίσκο είναι όλα βαρετά. Πριν από χρόνια, σ' ένα από τα ταξίδια μου στην Ελλάδα, βρέθηκα πρώτη φορά στο αρχαίο θέατρο. Εντυπωσιάστηκα μ' αυτό που είδα και στενοχωρημένος σκεφτόμουν αν θα μπορούσα να έρθω κάποτε ως σκηνοθέτης. Ξαφνικά ένιωσα κάτι υγρό στο πρόσωπό μου. Με είχε κουτσουλήσει ένα περιστέρι. Στράφηκα στη γυναίκα και στο γιο μου ευτυχισμένος και τους ανακοίνωσα: "θα ξανάρθω με παράσταση". Ο οιωνός επαληθεύτηκε»...
Από το Βερολίνο
Για τον Ντίμιτερ Γκότσεφ όλα άρχισαν το 1983, όταν αποφάσισε ν' ανεβάσει στη Σόφια τον «Φιλοκτήτη» του Χάινερ Μίλερ. Μετά την παράσταση, τού απαγορεύτηκε να εργάζεται στην πατρίδα του. Τότε ο Μίλερ έγραψε ένα πολύ επαινετικό κείμενο για την παράσταση και για τον τολμηρό σκηνοθέτη, εγκαινιάζοντας έτσι ανάμεσά τους μια θερμή φιλία. Αμέσως μετά τον «Φιλοκτήτη» οι διευθυντές θεάτρων της Δυτικής Γερμανίας προσέγγισαν τον Γκότσεφ με δελεαστικές προτάσεις.
Η εγκατάστασή του στο Βερολίνο ήταν θέμα χρόνου. Ολα αυτά τα χρόνια έχει ανεβάσει πολλά έργα του Μίλερ. Μια μεγάλη προσωπική του επιτυχία είναι και η «Μηχανή Αμλετ» που παρουσίασε προ ημερών στο Εθνικό Θέατρο. Τον συναντήσαμε στην Αθήνα:
«Επί χρόνια προσπαθούσα να ανεβάσω τον "Φιλοκτήτη" στη Βουλγαρία. Οταν μου απαγόρευσαν πιά να κάνω θέατρο, αντιμετώπισα την κατάσταση "θεατρικά": έγινα "ο σκηνοθέτης που του απαγορεύουν να δουλεύει στη χώρα του", ερωτεύτηκα τον εαυτό μου στο ρόλο του μάρτυρα και ήλπιζα να ξεπέσω στα σοκάκια πίνοντας τσίπουρο... Οι ηθοποιοί, όμως, μ' έπεισαν να φύγω, προς μεγάλη ευτυχία του καθεστώτος. Αρχισα να δουλεύω στη Γερμανία ξεκινώντας με το "Κουαρτέτο" του Μίλερ, έργο που στη Βουλγαρία είχε απαγορευτεί η παράστασή του για... εκατό χρόνια».
- Τι ρεπερτόριο επιτρεπόταν;
«Μπρεχτ, στρατευμένο θέατρο και σύγχρονα προπαγανδιστικά βουλγαρικά έργα, με ήρωα το νέο σοσιαλιστικό άνθρωπο»...
- Είχατε πολύ στενή σχέση με τον Χάινερ Μίλερ. Ησασταν και φίλοι. Εκείνος, πάλι, διατηρούσε μια αμφιλεγόμενη σχέση με το καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας.
«Μια δύσκολη σχέση θα έλεγα. Ο Μίλερ ως διανοούμενος τάχτηκε με την επανάσταση, πιστεύοντας στη σοσιαλιστική ουτοπία. Ηταν πολύ σημαντικό ζήτημα η δημιουργία μιας νέας Γερμανίας, ενός καινούριου κόσμου γενικότερα. Ομως, παρακολουθώντας πώς εξελίσσεται αυτό το μοντέλο, είδε τις μάσκες να πέφτουν και αποστασιοποιήθηκε. Δεν είχε προκαταλήψεις, ούτε προσδιορίζεται ως κομμουνιστής. Υπήρξε κάτι σημαντικότερο που κατοικεί πάντα εκτός κομμάτων: ποιητής. Το ίδιο θα έλεγα και για τον δικό σας ποιητή Γιάννη Ρίτσο. Τα κείμενα του Μίλερ παραμένουν πολιτικά χωρίς να είναι κομμουνιστικά».
- Εσείς υπήρξατε κομμουνιστής στη χώρα σας;
«Φυσικά. Υπήρξα ένας νεαρός μαλάκας... Ηθελα, όπως πολλοί άλλοι της γενιάς μου, ν' αλλάξω τον κόσμο. Το θέλω ακόμα, μόνο που τώρα μπορώ να γελώ ο ίδιος με το ανέφικτο των προσδοκιών. Το δυστύχημα δεν είναι ότι κατέρρευσε ο σοσιαλισμός, αλλά ότι νίκησε το παλιό, επίσης οδυνηρό σύστημα».
- Με βιωμένη αυτή την εμπειρία πώς σας φαίνονται τα ευρωπαϊκά κόμματα που επιμένουν ακόμα ως κομμουνιστικά;
«Δεν ξέρω πώς είναι τα αριστερά κόμματα στην Ελλάδα, αλλά στη Γερμανία συνιστούν, απλώς, φαρσοκωμωδία. Ετσι κι αλλιώς το μέλλον μας αποφασίζεται από τις εξελίξεις στην Κίνα ή στο Πακιστάν. Οσο για την ιδεολογία, θα μπορούσε, σε ό,τι με αφορά, να είναι μια καλή σκηνοθεσία».
- Η μετακομμουνιστική Βουλγαρία και μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης πια πώς είναι σήμερα;
«Ενας σωρός ερειπίων. Επιβιώνει το δίκαιο του ισχυροτέρου. Αυτό το νέο που διαμορφώθηκε είναι πιο παλιό και αλλοτριωμένο από ποτέ. Είναι το σύστημα που έχει βουλιάξει στη διαφθορά και στην παραλυσία κυβερνήσεις και κοινωνία».
- Ακούγεται συμψηφιστικό το ερώτημα: καλύτερα πριν ή μετά;
«Καθόλου συμψηφιστικό. Η σοσιαλιστική ουτοπία δεν μ' έχει εγκαταλείψει. Πιστεύω ότι δεν υπάρχει μέλλον χωρίς διάλογο με τους νεκρούς. Οποιοι κι αν είναι αυτοί: άνθρωποι, ιδέες, συστήματα. Πάνω σ' αυτά πατάς για ν' ανακαλύψεις το καινούριο».
- Πηγαίνετε στην πατρίδα σας;
«Σπάνια- λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων. Παραμένω ένα σκοτεινό βαλκάνιο υποκείμενο, ακόμα κι αν ταξιδεύω στη Μόσχα, στη Βραζιλία για όσο χρόνο. Τώρα πάντως είμαι ευτυχής που δουλεύω στην Ελλάδα και με τους συγκεκριμένους ηθοποιούς. Σας παρακαλώ να αναφέρετε τα ονόματα όλων. Εκείνοι είναι η παράσταση. Ο σκηνοθέτης δεν είναι παρά ζητιάνος που επαιτεί από τους ηθοποιούς. Φυσικά, πρέπει να είναι καλός ζητιάνος».
-Οι «Πέρσες» είναι έργο που διεγείρει την εθνικιστική συνείδηση μιας μερίδας Ελλήνων.
«Σέβομαι απόλυτα τον θρίαμβο της αρχαίας Ελλάδας όταν αμύνεται σε μια υπερδύναμη, αλλά εμείς θα εστιάσουμε στους ηττημένους. Στο θόρυβο που δημιουργεί μια αυτοκρατορία όταν διαλύεται. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ξέρξης, ενώ έστειλε χιλιάδες ανθρώπους στο θάνατο, επανακτά δύναμη και με την προστασία της μητέρας του αρπάζει ξανά την εξουσία. Στην Ιστορία είναι γνωστό το μοτίβο οι οικογένειες να παραδίδουν την εξουσία από γενιά σε γενιά».
- Στην Ελλάδα το φαινόμενο θάλλει...
«Το ίδιο συμβαίνει στη Βουλγαρία και όχι μόνον αν σκεφτούμε ότι στη Δ. Ευρώπη μερικές οικογένειες κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό του κεφαλαίου. Η κρίση που βιώνουμε σήμερα είναι αποτέλεσμα της απληστίας και φυσικά του καπιταλιστικού συστήματος».
- Θα δούμε μια μοντέρνα παράσταση; Γυναίκες στο χορό των γερόντων, τέσσερις ηθοποιοί ερμηνεύουν τον αγγελιοφόρο. Αλήθεια η τόσο σημαντική στιγμή της επίκλησης πώς παρουσιάζεται;
«Α, αυτό δεν πρόκειται να το προδώσω. Πραγματικά δεν ξέρω τι σημαίνει μοντέρνο. Η δική μας παράσταση, χρησιμοποιώντας με μεγάλη προσοχή το λόγο, τη γλώσσα, είναι απλώς σύγχρονη. Ο χορός αποτελείται από γυναίκες, πλάσματα ευαίσθητα, ευάλωτα, ανοιχτά. Τρελοί κι ανόητοι, οι άντρες κυνηγούν τους πολέμους».
- Η παράσταση είναι διαφορετική από τη βερολινέζικη εκδοχή της;
«Εντελώς διαφορετική: άλλη αρχιτεκτονική, ένα διαφορετικό ύφος, πολύ μεγάλος θίασος. Ο Αισχύλος άνοιξε μια μεγάλη μαύρη τρύπα με τους "Πέρσες", όπου πέφτουμε μέσα αναζητώντας συνεχώς υλικό. Οι έλληνες ηθοποιοί έχουν μια τρομακτική ενέργεια που στη Δ. Ευρώπη ολοένα σπανίζει. Είναι ντροπή που πληρώνονται με τόσο χαμηλούς μισθούς. Οι καλλιτέχνες είναι πλούτος μιας χώρας και πρέπει να τυγχάνουν φροντίδας από την πολιτεία. Ο κ. Καραμανλής πρέπει να το κοιτάξει αυτό...».
- Στην Ελλάδα δεν υπάρχει καν Ακαδημία Θεάτρου...
«Δηλαδή οι αρχαίοι Ελληνες ήταν καλύτεροι από τους νεοέλληνες!»
- Καπνίζετε πολύ. Τι θα κάνετε από την 1η Ιουλίου που στην Ελλάδα το κάπνισμα απαγορεύεται;
«Δεν υπάρχει δέσμευση στο συμβόλαιό μου στη Γερμανία. Εδώ θα δούμε. Και ο Αισχύλος κάπνιζε»...
- Τι κάνετε στην Αθήνα όταν δεν δουλεύετε;
«Πολλά, γιατί εδώ μυρίζει Βαλκάνια».
- Σαν κακό ακούγεται...
«Κάτι βρομάει πράγματι... Είναι η συνενοχή των χωρών της βαλκανικής χερσονήσου. Υστερα από μια ωραία πρόβα μου αρέσει να πίνω καλό ουίσκι, συνήθεια που μου έμαθε ο Μίλερ. Το θέατρο είναι γιορτή. Γιατί, λοιπόν, να μη γιορτάσουμε όπως υπεδείκνυε στην αρχαιότητα ο Διόνυσος;»
- Εχετε υπόψη σας έναν υπερβάλλοντα ζήλο που επικρατεί σχετικά με τη χρήση του θεάτρου της Επιδαύρου και την αντιμετώπιση του αρχαίου δράματος;
«Οι αρχαίες πέτρες της Επιδαύρου δεν έχουν ανάγκη καμιάς προστασίας. Θεωρώ ότι οι ίδιες οι πέτρες, επί τρεις χιλιάδες χρόνια, δουλεύουν καλύτερα από τους φύλακές τους. Αυτό το θέατρο, από τη φύση του, δεν προορίζεται για μουσείο. Ο χώρος εκλύει τεράστια ενέργεια, η οποία δεν πρέπει να καταπνίγεται, όπως και ο διάλογος με την αρχαιότητα. Κατανοώ την προτίμηση στο αρχαίο δράμα, αλλά επιμένω ότι θα ήταν πολύ ωραίο αν παρουσιάζονταν στην Επίδαυρο και έργα του σύγχρονου ρεπερτορίου».
- Θεωρείται επίσης ένα θέατρο που «εκδικείται»...
«Η ακουστική και η ιστορία του προκαλεί συγγραφείς, σκηνοθέτες, ηθοποιούς. Η Επίδαυρος εκτός από χαρά είναι και δοκιμασία. Υποχρέωση του καλλιτέχνη είναι να ρισκάρει. Χωρίς ρίσκο είναι όλα βαρετά. Πριν από χρόνια, σ' ένα από τα ταξίδια μου στην Ελλάδα, βρέθηκα πρώτη φορά στο αρχαίο θέατρο. Εντυπωσιάστηκα μ' αυτό που είδα και στενοχωρημένος σκεφτόμουν αν θα μπορούσα να έρθω κάποτε ως σκηνοθέτης. Ξαφνικά ένιωσα κάτι υγρό στο πρόσωπό μου. Με είχε κουτσουλήσει ένα περιστέρι. Στράφηκα στη γυναίκα και στο γιο μου ευτυχισμένος και τους ανακοίνωσα: "θα ξανάρθω με παράσταση". Ο οιωνός επαληθεύτηκε»...
0 σχόλια