Η στάχτη μου να σκορπιστεί στους υπονόμους του Παρισιού
Ο Ηλίας Πετρόπουλος της οδού Μουφτάρ του Παρισιού, όπου ζούσε από το 1974, μετά από σωρεία δικών -περί τις δεκαεπτά- για βιβλία που θεωρήθηκαν προκλητικά στην εποχή τους και εξακολουθούν στις μέρες μας, γιατί πήγαν ενάντια στην επίσημη λαογραφία των πανεπιστημιακών («Σώμα», «Καλιαρντά», «Ρεμπέτικα», «Εγχειρίδιο του καλού κλέφτη», «Μπουρδέλο»), στην ίδια συνοικία «φτερούγισε» εκτός κόσμου, στην κλινική του Αγίου Ιλαρίου (Σεν Χιλέρ), σε ηλικία 75 ετών. Οι δείκτες του ρολογιού έδειχναν 11.10 μ.μ., ώρα Παρισίων.
Αθεος αναγραφόταν στην ταυτότητά του, που είχε εκδοθεί μεσούσης της δικτατορίας, το 1972. Πιστός στην επιλογή του, σύμφωνα με τη διαθήκη του, επιθυμούσε να μην ταφεί με θρησκευτική τελετή αλλά να αποτεφρωθεί. «Η στάχτη μου να σκορπιστεί στους υπονόμους του Παρισιού», αναφέρει συγκεκριμένα. Η αποτέφρωση θα πραγματοποιηθεί στο «Περ Λασέζ» με την παρουσία του στενού φίλου του, νεοελληνιστή Ζακ Λακαριέρ, σε ημερομηνία που θα οριστεί.
Ο Ηλίας Πετρόπουλος σήκωσε το ύφασμα της Ιστορίας και είδε από κάτω τα νήματα και την πλέξη τους. Πήγε από το σκοτάδι του ασυνειδήτου των επιθυμιών στο φως της συνείδησης, όπου η λογική πλευρίζει τη γνώση και πώς αυτή οδηγείται στην κατανόηση του άλλου, του διαφορετικού, του ξένου, του αλλότριου. Ξένος μέσα στον εικοστό αιώνα έζησε και από την ξενιτιά έμαθε την Ελλάδα, αυτός ο μη οικουμενικός, ο μη κοσμοπολίτης, ο έκκεντρος στον κύκλο μιας ελλαδογραφίας παλαιάς αλλά όχι πεπαλαιωμένης, όπου έχει την επικράτειά της, η Θεσσαλονίκη.
Στην πόλη της προσφυγιάς
Στην πόλη της προσφυγιάς γειώθηκε με την καθημερινότητα της επικοινωνίας χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς ρατσισμό, χωρίς τα τείχη που χωρίζουν τους ανθρώπους. Μετέφερε εντός του την εξορία από τον τόπο της ιδιάζουσας προφοράς των Σαλονικιών που συνυπήρχε με τα σπανιόλικα των Εβραίων, τα βαριά τούρκικα των καραμανλήδων, τη γλυκολαλιά των Σμυρνιών, τα κρατούντα εκ της αρχαιότητος ποντιακά, τα αδέξια ελληνικά των αρναούτηδων μικροπωλητών.
Προτιμούσε να του αποδίδουν τον περιφρονημένο τίτλο του φολκλορίστα δουλεύοντας ολομόναχος. Δίχως βοηθούς, δίχως κρατικές επιχορηγήσεις, δίχως εργαστήρια και ηλεκτρονικές αποδελτιώσεις, δίχως βραβεία. Αντίθετα, όπως εξομολογούνταν, εισέπραξε σφαλιάρες.
Μα, πώς ξεκίνησαν όλα; Οντας το πρώτο από τα τρία παιδιά ενός χαμηλόβαθμου υπαλλήλου του Δημοσίου (οι γονείς Νίκος και Σοφία Πετροπούλου), είδε το φως στην οδό Σόλωνος, στις 26 Ιουνίου 1928. Σε ηλικία έξι ετών θα βρεθεί με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη, η οποία και τον σημάδεψε, λόγω μετάθεσης του πατέρα του. Δύο χρόνια αργότερα θα γεννηθεί ο αδελφός του Σούλης ενώ, στο μεταξύ, έχει πεθάνει η αδελφή του Ζωίτσα, σε ηλικία τεσσάρων ετών.
Στην ΕΠΟΝ
Ερχονται τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής: η Θεσσαλονίκη βομβαρδίζεται και ο πατέρας του κατατάσσεται ως εθελοντής στο αλβανικό μέτωπο. Ο τελευταίος εξαφανίζεται (1944), ενώ ήδη ο δεκαπεντάχρονος Ηλίας Πετρόπουλος έχει περάσει στις τάξεις της ΕΠΟΝ.
Ζει έντονα την περίοδο της ΕΑΜοκρατίας ως βοηθός διαφωτιστή στην ΕΠΟΝ και ως συνεργάτης της Ειδικής Υπηρεσίας του ΕΛΑΣ. Την τρομοκρατία των αντιποίνων από τους χίτες θα τη δει να περνάει μπροστά από τα μάτια του. Η παρανομία είναι ο μόνος δρόμος αντίστασης. Συλλαμβάνεται κατ' επανάληψη, διαφεύγει στην Αθήνα, σε μία από τις φυλακίσεις του συνυπάρχει με τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη.
Στο Δήμο Θεσσαλονίκης
Οικονομικά στο σημείον μηδέν της επιβίωσης τελειώνει το νυχτερινό Γυμνάσιο της ΧΑΝΘ ενώ παραλλήλως εργάζεται στο Δήμου Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται μεταξύ των πρώτων επιτυχόντων στις εξετάσεις της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου, το 1949. Την ίδια χρονιά αφενός απολύεται από το δήμο ως κομμουνιστής βάσει του Νόμου 509, αφετέρου γνωρίζει τον Νίκο-Γαβριήλ Πεντζίκη, δάσκαλο πρώτο και παντοτινό, που του έμαθε, όπως έλεγε ο Ηλίας Πετρόπουλος, να βλέπει... διαγωνίως.
Στην ανεργία και πάλι, έως το 1957: η ΕΔΑ κερδίζει τις Δημοτικές εκλογές και αναλαμβάνει το Δήμο Θεσσαλονίκης. Στο Γραφείο Τύπου του δημάρχου, ο αεικίνητος εικοσιεννιάχρονος του πάθους και του έργου, εισηγείται με αποτελεσματικότητα την οργάνωση της Δημοτικής Πινακοθήκης Θεσσαλονίκης, τη θεσμοθέτηση λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών βραβείων του δήμου και τη δημιουργία του Θερινού Θεάτρου του Πάρκου.
Τα εισόδιά του, με εκδοτική σφραγίδα, στην περιοχή της λογοτεχνίας, της λαογραφίας, του ταπεινού, του ακατέργαστου, του κόντρα στο ρεύμα, του «σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας» (δική του η φράση), έγιναν το 1958. Η μελέτη «Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης», που τυπώθηκε με έξοδα του δημοσιογράφου Νίκου Καστρινού (γνωστού δημοσιογράφου της Θεσσαλονίκης, ιδρυτή της «Εφημερίδος των Βαλκανίων», ο οποίος είχε προσκληθεί στην τότε Σοβιετική Ενωση μαζί με τον Νίκο Καζαντζάκη και τον Παναΐτ Ιστράτι), είναι ένας φόρος τιμής στο πρόσωπο που του άνοιξε δρόμους και του έδωσε φτερά.
Ως δημοσιογράφος της εφημερίδας «Θεσσαλονίκη» δημοσιεύει ανυπόγραφα άρθρα σχετικά με τη δολοφονία του Λαμπράκη (1963) και καλείται από τον εισαγγελέα για ανάκριση. Από το 1965 έως το 1974, το κέντρο των Αθηνών θα του δώσει δουλειά στη «Μεσημβρινή» και στις «Εικόνες», παράσημο από τα ανάκτορα για τη μελέτη του «Ελύτης Μόραλης Τσαρούχης» (μαζί με τους Ελύτη, Μόραλη, Τσαρούχη - δεν θα παραβρεθεί, ωστόσο θα εισπράξει την επιταγή των 700 δραχμών), αλλά και συλλήψεις και φυλακίσεις.
Στο Παρίσι
Από εκεί και πέρα, συνολικά είκοσι εννέα χρόνια, θα περάσει στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα μοιράζοντας τα βράδια του με τους απόκληρους της συμφοράς, με φίλους όπως τον Τοπόρ και τον Καστοριάδη, συντροφευμένος πάντοτε από το φύλακα - άγγελό του, τη Μαίρη Κουκουλέ. Η τριετής σπουδή της Τουρκολογίας δεν θα του μάθει τόσο την τουρκική γλώσσα όσο το τι μας συνδέει με τους Τούρκους. Γνωρίζει το Βερολίνο από τη δυτική και την ανατολική του πλευρά, επισκέπτεται τη Ρώμη των χιλιετιών (1981-1984), επιστρέφει στο Παρίσι (το 1985), το οποίο ουδέποτε θα εγκαταλείψει, αποστέλλοντας μέσω ταχυδρομείου ποιήματα, μελέτες, μονογραφίες σε χειρόγραφη μορφή, αληθινά κομψοτεχνήματα χειροτεχνίας - χειρωναξίας, στους βασικούς εκδότες του, τη «Νεφέλη» και τον «Πατάκη».
Η φιλοσοφία του: «Δεν πιστεύω σε τίποτα το δοτό, ό,τι κι αν είναι αυτό - κόμμα, εκκλησία, στρατός».
Τι αγαπούσε: «Αγαπώ τους κάθε λογής καρπαζοεισπράκτορες. Και τις ασήμαντες καταστάσεις. Και τα τιποτένια αντικείμενα. Με τραβάνε οι κοινωνικές μειονότητες: τα μαγκάκια, οι χασικλήδες, οι πούστηδες, τα κλεφτρόνια, οι τεμπέληδες, γενικώς όλοι οι τύποι που στραπατσάρουν τη βιτρίνα της μπουρζουαζίας».
Για τη θρησκεία: «Είμαι με τον Διάβολο. Σε καμιά περίπτωση με τον Θεό. Ο Θεός είναι κυβέρνηση. Αν βρίσκω κάτι συμπαθητικό είναι ο Διάβολος, ποτέ ο Θεός».
Η γλώσσα του: «Αθελά μου χρησιμοποιώ ένα ευρύ λεξιλόγιο, που αρχίζει από το δεινό Ομηρο και φτάνει ώς τα φλοράδικα. Οταν γράφω οι λέξεις κυλάνε μ' έναν αυτοματισμό. Διορθώνω ελάχιστα τα γραπτά μου. Ο, τι μ' ενδιαφέρει είναι η ακρίβεια του περιεχομένου μιας λέξης, σε συνδυασμό με το αισθητικό χρώμα της».
Περί μπουρζουαζίας: «Αν ήμουν σήμερα 28 χρόνων, δεν θα έβγαζα αυτά τα βιβλία. Θα έβγαζα κάτι που πάλι θα ενοχλούσε τη μπουρζουαζία την ελληνική, γιατί μην ξεχνάτε ότι η μπουρζουαζία μας είναι και αγράμματη και φοβερά εκδικητική. Την τρομάρα που πήρε από το αντάρτικο και τα Δεκεμβριανά δεν εννοεί να την ξεχάσει. Φοβήθηκε παρά πολύ».
Περί τουρκολογίας: «Δεν ξέρω τούρκικα. Αυτό που μ' ενδιέφερε δεν ήταν να μάθω τούρκικα, αλλά να κατανοήσω τη στρουκτούρα και τη λειτουργία αυτής της γλώσσας. Το ψάξιμο της τούρκικης γλώσσας, της τούρκικης ιστορίας, της τούρκικης λαογραφίας, θα μας βοηθήσει πολύ στην αυτογνωσία».
Τρομοκρατία: «Οι δικαστές δεν θα καταργηθούν με δολοφονίες. Ολα τα καθεστώτα έχουν δικαστές πριν αποκτήσουν κάποιο καθεστώς. Εξάλλου, δεν είμαστε διόλου βέβαιοι ότι οι τρομοκράτες μας είναι βέροι τρομοκράτες. Η ιστορία μυρίζει άσχημα».
Λαογραφία και Πανεπιστήμιο: «Ο πανεπιστημιακός είναι ένας στοχαστής που δεν ονειρεύεται ποτέ. Μας κυβερνούν οι πλαστές ιδέες, που εμπορεύονται τα πανεπιστήμιά μας. Ο καθηγητής είναι σοβαρόν ζώον. Η σοβαροφάνεια κρύβει το καρδιοχτύπι της μηδαμινότητας. Δουλεύοντας σαν λαογράφος, αισθάνομαι πως παραμένω ποιητής».
Πού απευθυνόταν: «Γράφω για τους νέους και απευθύνομαι στους νέους. Το κοινό μου ήταν, είναι, και ελπίζω ότι θα είναι πάντα οι νέοι».
Στις αποσκευές του είχε τα εγχειρίδια συντακτικού των Τζάρτζανου, Παντελάκη, Κατεβαίνη, Λορεντζάτου, τα δώρα από τον πατέρα του, τα «Ανθη του κακού» του Μποντλέρ και τα ποιήματα του Βερλέν. Από κοντά η ονομαζόμενη παραλογοτεχνία, με πρώτη και καλύτερη τη «Μάσκα».
Ειρωνικός, αυτοϋπονομευτικός, αναρχικός εκ φύσεως, αντικαραμανλικός, αντιπαπανδρεϊκός, αντιμητσοτακικός, εξωθεσμικός, του ασήμαντου, του ταπεινού, του ευτελούς υπερασπιστής, ενάντια στην ακαδημαϊκή λογική του πανεπιστημίου, έστησε βιβλία, όπως τα «Ρεμπέτικα τραγούδια», τα «Καλιαρντά», το «Εγχειρίδιον του καλού κλέφτη». Τα εξώφυλλά τους, με εικαστικές παρεμβάσεις των Ακριθάκη, Σικελιώτη, Μέντη Μποσταντζόγλου, Καραβούζη, Φασιανού, Τσόκλη, Καναβάκη, Μπαστόφ, Τοπόρ, Βερούκα.
Υπέρ του Κάλβου, του Σεφέρη, του Ελύτη, του Καρούζου, του Αναγνωστάκη (δεν τον θεωρούσε ποιητή της Αριστεράς), του Σκαρίμπα, ζυμωμένος από τους εικαστικούς Σβορώνο, Τσίζεκ, Καναβάκη, με όπλο του μια γλώσσα που κρατούσε από τον Ομηρο ώς τα φλοράδικα. Ρίχνοντας πάντα γέφυρες στους διαφορετικούς, στον Θωμά Γκόρπα, τον Τέο Ρόμβο, τον Γιάννη Υφαντή.
Το Διαφορετικό είχε όνομα: τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, την πορνεία, τους ομοφυλόφιλους, το Θέατρο Σκιών, τα αρχιτεκτονικά μέλη των παλιών σπιτιών, τα νεκροταφεία, τους ζωγράφους, τα απόκρυφα κείμενα, τα αφεψήματα, τα ερωτικά εξαρτήματα, τους διωκόμενους, τους φευγάτους, τους παρεξηγημένους. Η εργογραφία του Ηλία Πετρόπουλου:
«Μικρά κείμενα 1949-1979»
«Ρεμπέτικα τραγούδια» (1979)
«Της φυλακής» (1980)
«Θεσσαλονίκη: Η πυρκαγιά του '17» (1980)
«Ρεμπετολογία» (1990)
«Τα μικρά ρεμπέτικα» (1990)
«Πτώματα, πτώματα, πτώματα» (1990)
«Ο τούρκικος καφές εν Ελλάδι» (1990)
«Ο μύσταξ» (1990)
«Εγχειρίδιον του καλού κλέφτη» (1990)
«Το άγιο χασισάκι» (1991)
«Ψειρολογία» (1991)
«Το μπουρδέλο» (1991)
«Topor- Τέσσερις εποχές» (1991)
«Η μυθολογία του Βερολίνου» (1991)
«Ποιήματα 1968-1974 και 1982-1991» (1993)
«Ποτέ και τίποτα» (1993)
«Η εθνική φασουλάδα και η ομελέτα» (1993)
«Η φουστανέλα» (1993)
«Καλιαρντά» (1993)
«Τα σίδερα - Η λάσπη - Τα μπαστούνια» (1994)
«Το ταντούρι και το μαγκάλι» (1994)
«Κυρίως αυτό» (κολλάζ) (1994)
«Η ονοματοθεσία οδών και πλατειών» (1995)
«Καρέκλες και σκαμνιά» (1995)
«Υπόκοσμος και καραγκιόζης» (1996)
«Το παράθυρο στην Ελλάδα» (άλμπουμ) (1996)
«Αρθρα στην Ελευθεροτυπία» (1996)
«Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης» (1998)
«Τέσσερις ζωγράφοι» (1999)
«Η ιστορία της καπότας» (1999)
«Περίπτερα, αυτοκίνητα, κλουβιά»
«Η τραγιάσκα» (2000)
«Καπανταήδες και μαχαιροβγάλτες» (2001)
«Παροιμίες του υποκόσμου» (2002)
«Ο κουραδοκόφτης» (2002)
«Αρετίνου, ακόλαστα σονέτα»
«Ιωάννου Αποκάλυψις»
«Τσόκλης» «Παλιά Σαλονίκη»
«Ελληνικές σιδεριές»
«Ελύτης Μόραλης Τσαρούχης»
«Δώδεκα τραγουδάκια από την Παλατινή Ανθολογία»
«Επιστολαί προς μνηστήν»
Η Μακεδονία του Ηλία Πετρόπουλου
Αθεος αναγραφόταν στην ταυτότητά του, που είχε εκδοθεί μεσούσης της δικτατορίας, το 1972. Πιστός στην επιλογή του, σύμφωνα με τη διαθήκη του, επιθυμούσε να μην ταφεί με θρησκευτική τελετή αλλά να αποτεφρωθεί. «Η στάχτη μου να σκορπιστεί στους υπονόμους του Παρισιού», αναφέρει συγκεκριμένα. Η αποτέφρωση θα πραγματοποιηθεί στο «Περ Λασέζ» με την παρουσία του στενού φίλου του, νεοελληνιστή Ζακ Λακαριέρ, σε ημερομηνία που θα οριστεί.Ο Ηλίας Πετρόπουλος σήκωσε το ύφασμα της Ιστορίας και είδε από κάτω τα νήματα και την πλέξη τους. Πήγε από το σκοτάδι του ασυνειδήτου των επιθυμιών στο φως της συνείδησης, όπου η λογική πλευρίζει τη γνώση και πώς αυτή οδηγείται στην κατανόηση του άλλου, του διαφορετικού, του ξένου, του αλλότριου. Ξένος μέσα στον εικοστό αιώνα έζησε και από την ξενιτιά έμαθε την Ελλάδα, αυτός ο μη οικουμενικός, ο μη κοσμοπολίτης, ο έκκεντρος στον κύκλο μιας ελλαδογραφίας παλαιάς αλλά όχι πεπαλαιωμένης, όπου έχει την επικράτειά της, η Θεσσαλονίκη.
Στην πόλη της προσφυγιάς
Στην πόλη της προσφυγιάς γειώθηκε με την καθημερινότητα της επικοινωνίας χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς ρατσισμό, χωρίς τα τείχη που χωρίζουν τους ανθρώπους. Μετέφερε εντός του την εξορία από τον τόπο της ιδιάζουσας προφοράς των Σαλονικιών που συνυπήρχε με τα σπανιόλικα των Εβραίων, τα βαριά τούρκικα των καραμανλήδων, τη γλυκολαλιά των Σμυρνιών, τα κρατούντα εκ της αρχαιότητος ποντιακά, τα αδέξια ελληνικά των αρναούτηδων μικροπωλητών.
Προτιμούσε να του αποδίδουν τον περιφρονημένο τίτλο του φολκλορίστα δουλεύοντας ολομόναχος. Δίχως βοηθούς, δίχως κρατικές επιχορηγήσεις, δίχως εργαστήρια και ηλεκτρονικές αποδελτιώσεις, δίχως βραβεία. Αντίθετα, όπως εξομολογούνταν, εισέπραξε σφαλιάρες.
Μα, πώς ξεκίνησαν όλα; Οντας το πρώτο από τα τρία παιδιά ενός χαμηλόβαθμου υπαλλήλου του Δημοσίου (οι γονείς Νίκος και Σοφία Πετροπούλου), είδε το φως στην οδό Σόλωνος, στις 26 Ιουνίου 1928. Σε ηλικία έξι ετών θα βρεθεί με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη, η οποία και τον σημάδεψε, λόγω μετάθεσης του πατέρα του. Δύο χρόνια αργότερα θα γεννηθεί ο αδελφός του Σούλης ενώ, στο μεταξύ, έχει πεθάνει η αδελφή του Ζωίτσα, σε ηλικία τεσσάρων ετών.
Στην ΕΠΟΝ
Ερχονται τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής: η Θεσσαλονίκη βομβαρδίζεται και ο πατέρας του κατατάσσεται ως εθελοντής στο αλβανικό μέτωπο. Ο τελευταίος εξαφανίζεται (1944), ενώ ήδη ο δεκαπεντάχρονος Ηλίας Πετρόπουλος έχει περάσει στις τάξεις της ΕΠΟΝ.
Ζει έντονα την περίοδο της ΕΑΜοκρατίας ως βοηθός διαφωτιστή στην ΕΠΟΝ και ως συνεργάτης της Ειδικής Υπηρεσίας του ΕΛΑΣ. Την τρομοκρατία των αντιποίνων από τους χίτες θα τη δει να περνάει μπροστά από τα μάτια του. Η παρανομία είναι ο μόνος δρόμος αντίστασης. Συλλαμβάνεται κατ' επανάληψη, διαφεύγει στην Αθήνα, σε μία από τις φυλακίσεις του συνυπάρχει με τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη.
Στο Δήμο Θεσσαλονίκης
Οικονομικά στο σημείον μηδέν της επιβίωσης τελειώνει το νυχτερινό Γυμνάσιο της ΧΑΝΘ ενώ παραλλήλως εργάζεται στο Δήμου Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται μεταξύ των πρώτων επιτυχόντων στις εξετάσεις της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου, το 1949. Την ίδια χρονιά αφενός απολύεται από το δήμο ως κομμουνιστής βάσει του Νόμου 509, αφετέρου γνωρίζει τον Νίκο-Γαβριήλ Πεντζίκη, δάσκαλο πρώτο και παντοτινό, που του έμαθε, όπως έλεγε ο Ηλίας Πετρόπουλος, να βλέπει... διαγωνίως.
Στην ανεργία και πάλι, έως το 1957: η ΕΔΑ κερδίζει τις Δημοτικές εκλογές και αναλαμβάνει το Δήμο Θεσσαλονίκης. Στο Γραφείο Τύπου του δημάρχου, ο αεικίνητος εικοσιεννιάχρονος του πάθους και του έργου, εισηγείται με αποτελεσματικότητα την οργάνωση της Δημοτικής Πινακοθήκης Θεσσαλονίκης, τη θεσμοθέτηση λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών βραβείων του δήμου και τη δημιουργία του Θερινού Θεάτρου του Πάρκου.
Τα εισόδιά του, με εκδοτική σφραγίδα, στην περιοχή της λογοτεχνίας, της λαογραφίας, του ταπεινού, του ακατέργαστου, του κόντρα στο ρεύμα, του «σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας» (δική του η φράση), έγιναν το 1958. Η μελέτη «Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης», που τυπώθηκε με έξοδα του δημοσιογράφου Νίκου Καστρινού (γνωστού δημοσιογράφου της Θεσσαλονίκης, ιδρυτή της «Εφημερίδος των Βαλκανίων», ο οποίος είχε προσκληθεί στην τότε Σοβιετική Ενωση μαζί με τον Νίκο Καζαντζάκη και τον Παναΐτ Ιστράτι), είναι ένας φόρος τιμής στο πρόσωπο που του άνοιξε δρόμους και του έδωσε φτερά.
Ως δημοσιογράφος της εφημερίδας «Θεσσαλονίκη» δημοσιεύει ανυπόγραφα άρθρα σχετικά με τη δολοφονία του Λαμπράκη (1963) και καλείται από τον εισαγγελέα για ανάκριση. Από το 1965 έως το 1974, το κέντρο των Αθηνών θα του δώσει δουλειά στη «Μεσημβρινή» και στις «Εικόνες», παράσημο από τα ανάκτορα για τη μελέτη του «Ελύτης Μόραλης Τσαρούχης» (μαζί με τους Ελύτη, Μόραλη, Τσαρούχη - δεν θα παραβρεθεί, ωστόσο θα εισπράξει την επιταγή των 700 δραχμών), αλλά και συλλήψεις και φυλακίσεις.
Στο Παρίσι
Από εκεί και πέρα, συνολικά είκοσι εννέα χρόνια, θα περάσει στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα μοιράζοντας τα βράδια του με τους απόκληρους της συμφοράς, με φίλους όπως τον Τοπόρ και τον Καστοριάδη, συντροφευμένος πάντοτε από το φύλακα - άγγελό του, τη Μαίρη Κουκουλέ. Η τριετής σπουδή της Τουρκολογίας δεν θα του μάθει τόσο την τουρκική γλώσσα όσο το τι μας συνδέει με τους Τούρκους. Γνωρίζει το Βερολίνο από τη δυτική και την ανατολική του πλευρά, επισκέπτεται τη Ρώμη των χιλιετιών (1981-1984), επιστρέφει στο Παρίσι (το 1985), το οποίο ουδέποτε θα εγκαταλείψει, αποστέλλοντας μέσω ταχυδρομείου ποιήματα, μελέτες, μονογραφίες σε χειρόγραφη μορφή, αληθινά κομψοτεχνήματα χειροτεχνίας - χειρωναξίας, στους βασικούς εκδότες του, τη «Νεφέλη» και τον «Πατάκη».
Η φιλοσοφία του: «Δεν πιστεύω σε τίποτα το δοτό, ό,τι κι αν είναι αυτό - κόμμα, εκκλησία, στρατός».
Τι αγαπούσε: «Αγαπώ τους κάθε λογής καρπαζοεισπράκτορες. Και τις ασήμαντες καταστάσεις. Και τα τιποτένια αντικείμενα. Με τραβάνε οι κοινωνικές μειονότητες: τα μαγκάκια, οι χασικλήδες, οι πούστηδες, τα κλεφτρόνια, οι τεμπέληδες, γενικώς όλοι οι τύποι που στραπατσάρουν τη βιτρίνα της μπουρζουαζίας».
Για τη θρησκεία: «Είμαι με τον Διάβολο. Σε καμιά περίπτωση με τον Θεό. Ο Θεός είναι κυβέρνηση. Αν βρίσκω κάτι συμπαθητικό είναι ο Διάβολος, ποτέ ο Θεός».
Η γλώσσα του: «Αθελά μου χρησιμοποιώ ένα ευρύ λεξιλόγιο, που αρχίζει από το δεινό Ομηρο και φτάνει ώς τα φλοράδικα. Οταν γράφω οι λέξεις κυλάνε μ' έναν αυτοματισμό. Διορθώνω ελάχιστα τα γραπτά μου. Ο, τι μ' ενδιαφέρει είναι η ακρίβεια του περιεχομένου μιας λέξης, σε συνδυασμό με το αισθητικό χρώμα της».
Περί μπουρζουαζίας: «Αν ήμουν σήμερα 28 χρόνων, δεν θα έβγαζα αυτά τα βιβλία. Θα έβγαζα κάτι που πάλι θα ενοχλούσε τη μπουρζουαζία την ελληνική, γιατί μην ξεχνάτε ότι η μπουρζουαζία μας είναι και αγράμματη και φοβερά εκδικητική. Την τρομάρα που πήρε από το αντάρτικο και τα Δεκεμβριανά δεν εννοεί να την ξεχάσει. Φοβήθηκε παρά πολύ».
Περί τουρκολογίας: «Δεν ξέρω τούρκικα. Αυτό που μ' ενδιέφερε δεν ήταν να μάθω τούρκικα, αλλά να κατανοήσω τη στρουκτούρα και τη λειτουργία αυτής της γλώσσας. Το ψάξιμο της τούρκικης γλώσσας, της τούρκικης ιστορίας, της τούρκικης λαογραφίας, θα μας βοηθήσει πολύ στην αυτογνωσία».
Τρομοκρατία: «Οι δικαστές δεν θα καταργηθούν με δολοφονίες. Ολα τα καθεστώτα έχουν δικαστές πριν αποκτήσουν κάποιο καθεστώς. Εξάλλου, δεν είμαστε διόλου βέβαιοι ότι οι τρομοκράτες μας είναι βέροι τρομοκράτες. Η ιστορία μυρίζει άσχημα».
Λαογραφία και Πανεπιστήμιο: «Ο πανεπιστημιακός είναι ένας στοχαστής που δεν ονειρεύεται ποτέ. Μας κυβερνούν οι πλαστές ιδέες, που εμπορεύονται τα πανεπιστήμιά μας. Ο καθηγητής είναι σοβαρόν ζώον. Η σοβαροφάνεια κρύβει το καρδιοχτύπι της μηδαμινότητας. Δουλεύοντας σαν λαογράφος, αισθάνομαι πως παραμένω ποιητής».
Πού απευθυνόταν: «Γράφω για τους νέους και απευθύνομαι στους νέους. Το κοινό μου ήταν, είναι, και ελπίζω ότι θα είναι πάντα οι νέοι».
Στις αποσκευές του είχε τα εγχειρίδια συντακτικού των Τζάρτζανου, Παντελάκη, Κατεβαίνη, Λορεντζάτου, τα δώρα από τον πατέρα του, τα «Ανθη του κακού» του Μποντλέρ και τα ποιήματα του Βερλέν. Από κοντά η ονομαζόμενη παραλογοτεχνία, με πρώτη και καλύτερη τη «Μάσκα».
Ειρωνικός, αυτοϋπονομευτικός, αναρχικός εκ φύσεως, αντικαραμανλικός, αντιπαπανδρεϊκός, αντιμητσοτακικός, εξωθεσμικός, του ασήμαντου, του ταπεινού, του ευτελούς υπερασπιστής, ενάντια στην ακαδημαϊκή λογική του πανεπιστημίου, έστησε βιβλία, όπως τα «Ρεμπέτικα τραγούδια», τα «Καλιαρντά», το «Εγχειρίδιον του καλού κλέφτη». Τα εξώφυλλά τους, με εικαστικές παρεμβάσεις των Ακριθάκη, Σικελιώτη, Μέντη Μποσταντζόγλου, Καραβούζη, Φασιανού, Τσόκλη, Καναβάκη, Μπαστόφ, Τοπόρ, Βερούκα.
Υπέρ του Κάλβου, του Σεφέρη, του Ελύτη, του Καρούζου, του Αναγνωστάκη (δεν τον θεωρούσε ποιητή της Αριστεράς), του Σκαρίμπα, ζυμωμένος από τους εικαστικούς Σβορώνο, Τσίζεκ, Καναβάκη, με όπλο του μια γλώσσα που κρατούσε από τον Ομηρο ώς τα φλοράδικα. Ρίχνοντας πάντα γέφυρες στους διαφορετικούς, στον Θωμά Γκόρπα, τον Τέο Ρόμβο, τον Γιάννη Υφαντή.
Το Διαφορετικό είχε όνομα: τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, την πορνεία, τους ομοφυλόφιλους, το Θέατρο Σκιών, τα αρχιτεκτονικά μέλη των παλιών σπιτιών, τα νεκροταφεία, τους ζωγράφους, τα απόκρυφα κείμενα, τα αφεψήματα, τα ερωτικά εξαρτήματα, τους διωκόμενους, τους φευγάτους, τους παρεξηγημένους. Η εργογραφία του Ηλία Πετρόπουλου:
«Μικρά κείμενα 1949-1979»
«Ρεμπέτικα τραγούδια» (1979)
«Της φυλακής» (1980)
«Θεσσαλονίκη: Η πυρκαγιά του '17» (1980)
«Ρεμπετολογία» (1990)
«Τα μικρά ρεμπέτικα» (1990)
«Πτώματα, πτώματα, πτώματα» (1990)
«Ο τούρκικος καφές εν Ελλάδι» (1990)
«Ο μύσταξ» (1990)
«Εγχειρίδιον του καλού κλέφτη» (1990)
«Το άγιο χασισάκι» (1991)
«Ψειρολογία» (1991)
«Το μπουρδέλο» (1991)
«Topor- Τέσσερις εποχές» (1991)
«Η μυθολογία του Βερολίνου» (1991)
«Ποιήματα 1968-1974 και 1982-1991» (1993)
«Ποτέ και τίποτα» (1993)
«Η εθνική φασουλάδα και η ομελέτα» (1993)
«Η φουστανέλα» (1993)
«Καλιαρντά» (1993)
«Τα σίδερα - Η λάσπη - Τα μπαστούνια» (1994)
«Το ταντούρι και το μαγκάλι» (1994)
«Κυρίως αυτό» (κολλάζ) (1994)
«Η ονοματοθεσία οδών και πλατειών» (1995)
«Καρέκλες και σκαμνιά» (1995)
«Υπόκοσμος και καραγκιόζης» (1996)
«Το παράθυρο στην Ελλάδα» (άλμπουμ) (1996)
«Αρθρα στην Ελευθεροτυπία» (1996)
«Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης» (1998)
«Τέσσερις ζωγράφοι» (1999)
«Η ιστορία της καπότας» (1999)
«Περίπτερα, αυτοκίνητα, κλουβιά»
«Η τραγιάσκα» (2000)
«Καπανταήδες και μαχαιροβγάλτες» (2001)
«Παροιμίες του υποκόσμου» (2002)
«Ο κουραδοκόφτης» (2002)
«Αρετίνου, ακόλαστα σονέτα»
«Ιωάννου Αποκάλυψις»
«Τσόκλης» «Παλιά Σαλονίκη»
«Ελληνικές σιδεριές»
«Ελύτης Μόραλης Τσαρούχης»
«Δώδεκα τραγουδάκια από την Παλατινή Ανθολογία»
«Επιστολαί προς μνηστήν»
Η Μακεδονία του Ηλία Πετρόπουλου
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις του Ηλία Πετρόπουλου φιλοξενήθηκε το 1992 σε περιοδικό των Σκοπίων. Μέσα από τις προσωπικές του εμπειρίες, ο συγγραφέας μιλάει για τη Θεσσαλονίκη, τη Μακεδονία και τον ελληνικό εθνικισμό.
Συμπληρώνονται, αυτή τη βδομάδα, 17 χρόνια από το μεγάλο συλλαλητήριο της Θεσσαλονίκης για το Μακεδονικό (14 Φεβρουαρίου 1992) που σημάδεψε τις κατοπινές εξελίξεις, εφόσον δέσμευσε κυβέρνηση και αντιπολίτευση στο αδιέξοδο και φιλοπόλεμο ιδεολόγημα ότι «η Μακεδονία είναι μία και ελληνική».
Τα ελληνικά κόμματα, αλλά ακόμα και συντηρητικοί αναλυτές έχουν, μετά από χρόνια, συμφωνήσει ότι η εθνικιστική υστερία εκείνης της εποχής ήταν ο χειρότερος σύμβουλος για την προώθηση των συμφερόντων της ίδιας της Ελλάδας στην περιοχή.
Σήμερα, με εξαίρεση την οργανωμένη ακροδεξιά και κάποιους βετεράνους τρόφιμους των μυστικών κονδυλίων, όλοι συμφωνούν ότι το κλίμα των αρχών του 1992 ήταν εκείνο που στοίχισε στην Ελλάδα την επίτευξη μιας έγκαιρης και αμοιβαία αποδεκτής λύσης στο πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί μετά την κήρυξη της ανεξαρτησίας της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας.
Αλλά αυτά που τώρα πια θεωρούνται περίπου ως δεδομένα για τη συντριπτική πλειοψηφία των πολιτικών αναλυτών και τις ηγεσίες των πολιτικών κομμάτων που κινούνται εντός του συνταγματικού τόξου, ήταν τότε ένα μεγάλο ταμπού. Και όσοι -ελάχιστοι- τόλμησαν το 1992 να αντιταχθούν στο μαζικό -και εν πολλοίς διατεταγμένο- κύμα εθνικιστικής υστερίας βρέθηκαν αντιμέτωποι με δικαστικές διώξεις και την άμεση απειλή λιντσαρίσματος από «αγανακτισμένους εθνικόφρονες» της χώρας μας.
Μέσα σ' αυτό το βαρύ και ανελεύθερο κλίμα, ο γνωστός συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος (1928-2003) από το Παρίσι έδωσε μια συνέντευξη στο περιοδικό των Σκοπίων «Επόχα» που δημοσιεύτηκε στις 14 Μαρτίου 1992. Με τη γνωστή του προκλητική ευθύτητα, ο λαογράφος απαντά χωρίς περιστροφές στα ερωτήματα της Λιλιάνας Κότεβσκα, μεταφράστριας που ζούσε τότε κι αυτή στο Παρίσι.
Μόλις κυκλοφόρησε το περιοδικό, ο Πετρόπουλος μας έστειλε σε φωτοτυπία το δημοσίευμα και το δικό του κείμενο στα ελληνικά, «αποκλειστικά για την "Ε"». Φυσικά, ούτε λόγος τότε για να δημοσιευτεί αυτό το κείμενο σε ελληνική εφημερίδα. Του εξηγήσαμε τηλεφωνικά το πρόβλημα και αντιμετωπίσαμε την πικρή του συγκατάβαση.
Ανασύρουμε σήμερα από το αρχείο μας αυτή τη συνέντευξη και την παρουσιάζουμε, παρά το γεγονός ότι τον τελευταίο καιρό αναβιώνουν κάποια κρούσματα μακαρθισμού, παρόμοια μ' εκείνα που είχαμε ζήσει στις αρχές της δεκαετίας του '90.
Το χρωστάμε, άλλωστε, στον ίδιο τον Πετρόπουλο, που δεν δίστασε σε όλη του τη συγγραφική διαδρομή να λέει τα πράγματα με το όνομά τους, όπως εκείνος τα αντιλαμβανόταν και χωρίς να υπολογίζει το προσωπικό κόστος.
Πρόκειται για ένα ντοκουμέντο, το οποίο κανείς πρέπει να τοποθετήσει στην εποχή του για να αντιληφθεί τις σκληρές διατυπώσεις του.
Αλλά η συνέντευξη έχει και μια δεύτερη αξία: περιέχει σημαντικά αυτοβιογραφικά στοιχεία, που βοηθούν στην κατανόηση του τόσο ανοιχτού αλλά και ταυτόχρονα κλειστού αυτού «λαογράφου του υπογείου».
Η συνέντευξη δόθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1992. Εκείνες τις μέρες διοργανώθηκε στο Παρίσι δημόσια συζήτηση για το ειδικό τεύχος του περιοδικού "Autrement", αφιερωμένο στη Θεσσαλονίκη, που κυκλοφόρησε σε ανάμνηση των 500 χρόνων από την εγκατάσταση των Εβραίων στην πόλη.
Το πρώτο κείμενο ήταν του Πετρόπουλου. Σ' αυτό το πλαίσιο έγινε και η εγκάρδια συνάντησή του με την Κότεβσκα. Ο Πετρόπουλος δέχτηκε πρόθυμα να της παραχωρήσει τη συνέντευξη. Η αφιέρωση στο βιβλίο που της προσέφερε έγραφε: «Στους γείτονές μου (ως Μακεδόνες και Παριζιάνους) από καρδιάς».
Στο εισαγωγικό της σημείωμα η Κότεβσκα σημειώνει: «Ο έλληνας συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος ο οποίος πριν είκοσι χρόνια εγκατέλειψε την Ελλάδα και ζει στο Παρίσι αναλύει τις ρίζες της ελληνικής παράνοιας και του σοβινισμού. Η συνάντηση με τον Ηλία Πετρόπουλο, αυτοεξόριστο έλληνα ποιητή και συγγραφέα, συμπίπτει με την οργάνωση του συλλαλητήριου στη Θεσσαλονίκη που είναι η πιο πρόσφατη έκφραση του σοβινισμού στην Ελλάδα. Ξεκινώντας από το γεγονός ότι με μια συζήτηση δεν μπορεί να αποφασιστεί το μέλλον κάποιου λαού, πήρα το θάρρος να αναταράξω τη μοναχική ψυχή του δημιουργού, απλά κινούμενη από την επιθυμία να μοιραστώ τη γνωριμία μαζί του με όλους εκείνους τους αναγνώστες, οι οποίοι πιστεύουν και αναγνωρίζουν μια μοναδική δύναμη - τη δύναμη της ψυχής. Για τον εαυτό του λέει ότι δεν ανήκει σε κανέναν και ότι ο μοναδικός του οδηγός είναι η δουλειά».
- Ποιο είναι το μυστικό της αυτοεξορίας σας;
«Η ελευθερία. Η ελευθερία να γράφεις χωρίς φοβίες και η ελευθερία να δημοσιεύεις χωρίς νομικές συνέπειες. Ανέκαθεν ήθελα να φύγω από την Ελλάδα για να μπορέσω να ανασάνω. Τελικώς, ξεκίνησα να φύγω την εποχή της Χούντας, αλλά δεν μου έδοσαν διαβατήριο. Κατάφερα να φύγω το 75. Ποτέ δεν ξαναγύρισα στην χώρα μου».
- Το δοκίμιό σας για τη νοσταλγία και τη Θεσσαλονίκη ξεκινά με την εικόνα ελληνικής κατοχής της πόλης, το 1912. Ποιο είναι το περιεχόμενο των παιδικών σας αναμνήσεων;
«Η οικογένειά μας ανέβηκε "υποχρεωτικά" από την Αθήνα στην Θεσσαλονίκη, αφού ο πατέρας μου (ένας ασήμαντος δημόσιος υπάλληλος) πήρε μετάθεση για την βόρεια Ελλάδα. Αυτό έγινε στις αρχές της δεκαετίας του '30.
Συνεπώς, εγκατασταθήκαμε τότε σε μια Θεσσαλονίκη που ήτανε, ακόμη, η μεγάλη πολυεθνική πόλη, όπου κυριαρχούσε το εβραϊκό στοιχείο.
Οι εβραίοι, οι έλληνες, οι αρβανίτες (τους λέγαμε: αρναούτηδες), οι σέρβοι, οι αρμένηδες, οι σλαβομακεδόνες, οι βούργαροι, οι ρουμανόβλαχοι, οι λαζοί (άλλοι ήσανε ελληνόφωνοι κι άλλοι τουρκόφωνοι), οι καραμαλήδες (ορθόδοξοι τουρκόφωνοι από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας), οι ντονμέδες (εξισλαμισθέντες εβραίοι), οι φραγκολεβαντίνοι. Ολες αυτές οι εθνότητες ζούσαν σε αρμονία. Στην Θεσσαλονίκη δεν υπήρχαν γκέτο. Οι εθνότητες ήσανε οργανωμένες με διάφορους τρόπους: γειτονιά, επάγγελμα, ενορία (γύρο σε μιαν εκκλησία, ή χάβρα, ή τζαμί). Υπήρχε μια ιδιάζουσα κάθετη και οριζόντια κοινωνική διάταξη. Οι άνθρωποι γνωριζόντουσαν από τις εθνικές τους ενδυμασίες. Οι καβάσηδες ήσαν αρβανίτες, οι φουρνάρηδες ηπειρώτες, οι σέρβοι είχαν πολλά ζαχαροπλαστεία, οι αρμένηδες είχαν το μονοπώλιο του καφέ, οι πλανόδιοι γαλατάδες ήσαν βλάχοι... Βέβαια, θυμάμαι τα πρώτα μου παιδικά χρόνια στην Αθήνα, που στο σπίτι μας την θεωρούσαμε σαν αληθινή πατρίδα μας. Εκείνη την μακρινή εποχή οι παλιοελλαδίτες αντιμετώπιζαν σαν αποικία την Βόρεια Ελλάδα. Αλλωστε, τους κάτοικους της Βόρειας Ελλάδας τους αποκαλούσαν "βούργαρους". Η σχετική παράδοση συνεχίζεται, μέχρι σήμερα, στα γήπεδα του φουτ-μπολ: κάθε φορά που μια ομάδα της Θεσσαλονίκης κατεβαίνει στην Αθήνα οι αθηναίοι θεατές ουρλιάζουν "έξω οι βούργαροι" και άλλα χειρότερα».
- Μετά τη διαίρεση της Μακεδονίας αυτή η βαλκανική μητρόπολη μετατρέπεται σε επαρχιακή πόλη;
«Πράγματι, από την στιγμή που η Θεσσαλονίκη έχασε την βαλκανική της ενδοχώρα ξέπεσε οικτρά. Παράδειγμα: πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο το λιμάνι της Θεσσαλονίκης ήταν γεμάτο από ξένα πλοία. Μετά το 1925-1930 τα ξένα πλοία δεν είχανε κανένα λόγο να "πιάσουν" Θεσσαλονίκη. Υστερα από την απώλεια της βαλκανικής ενδοχώρας επακολούθησε κι ένα άλλο θανάσιμο πλήγμα: περίπου 40.000 εβραίοι εγκατέλειψαν για πάντα την Θεσσαλονίκη».
- Πώς αποφασίσατε να στραφείτε στη λαογραφία;
«Οι λαογράφοι αρχίζουν να γράφουν πολύ αργά - συνήθως μετά τα πενήντα τους. Είχα την τύχη ν' αρχίσω το γράψιμο σχετικώς νωρίς. Δουλεύω πάντα πάνω σε θέματα που αγνοούν, ή περιφρονούν, οι πανεπιστημιακοί. Ετσι, δουλεύοντας ουσιαστικώς δίχως βιβλιογραφία, ανατρέχω πάντα στην μνήμη μου, που την χρησιμοποιώ σαν τράπεζα πληροφοριών. Είχα αρχίσει να μαζεύω παλιές φωτογραφίες από τα φοιτητικά μου χρόνια, γύρο στο '50. Ετσι, μου είναι σχετικά εύκολο να δημοσιεύω διάφορα βιβλία για τη Θεσσαλονίκη. Ομως, το πρόβλημα είναι αλλού: δεν μπορείς να γράψεις τις λεζάντες των φωτογραφιών αν δεν κατέχεις απόλυτα την τοπογραφία της Παλιάς Σαλονίκης - μια τοπογραφία που έχει εξαφανιστεί εδώ και τριάντα χρόνια».
- Ποιοι είναι οι συγγραφείς που σας έχουν επηρεάσει περισσότερο;
«Δεν νομίζω ότι έχω δεχθεί συγκεκριμένες επιρροές από συγκεκριμένους συγγραφείς. Ο θεωρητικός οπλισμός μου και η ποιητική μου παιδεία βασίζεται κυρίως στην ελληνική και νεοελληνική γραμματολογία. Η γλώσσα μου είναι τα ελληνικά. Δουλεύω με αυτή τη γλώσσα. Για να μάθω καλά ελληνικά έπρεπε να μελετήσω προσεκτικά πώς μιλάει ο λαός μας και έπρεπε να διαβάσω τους έλληνες ποιητές και πεζογράφους. Από τους παλιούς αγαπώ τον Καβάφη, τον Κάλβο, τον Καρυωτάκη, τον Παπαδιαμάντη, τον Ροΐδη, τον Βιζυηνό. Δεν μου αρέσει καθόλου μήτε ο Καζαντζάκης, μήτε ο Ρίτσος. Προτιμώ άλλους: τον Αναγνωστάκη, τον Καρούζο, τον Εμπειρίκο, τον Γονατά, τον Ελύτη...»
- Και από τους ευρωπαίους;
«Απεχθάνομαι το περιβόητο esprit francais. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι γάλλοι συγγραφείς που αγαπώ. Και πριν απ' όλους τον Σταντάλ. Θαυμάζω τους ρώσους κλασικούς, την αμερικάνικη λογοτεχνία εν γένει, καθώς και την αγγλική, τους μεγάλους ιταλούς συγγραφείς, ορισμένους σκανδιναβούς (τον Κνουτ Χάμσουν, τον Στρίνμπεργκ), ορισμένους γερμανούς (λέω "ορισμένους" γιατί λόγου-χάρη ο Τουχόλσκι με εντυπωσιάζει περισσότερο από τον Μπρεχτ)».
- Μια από τις πιο τραγικές περιόδους της Ελλάδας είναι η περίοδος του εμφυλίου πολέμου (1946-49). Οι αναμνήσεις σας από εκείνη την περίοδο;
«Ωχ! Το 1990 εδημοσίευσα το βιβλιαράκι "Πτώματα, πτώματα, πτώματα", όπου μιλάω για την γερμανική Κατοχή (1941-1944) και για τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949). Νομίζω ότι, η Γιουγκοσλαβία και η Ελλάδα είχανε τα πιο ισχυρά κομουνιστικά κόμματα της πολεμικής περιόδου. Το ελληνικό κομουνιστικό κίνημα πνίγηκε στο αίμα. Ομως, η χειρότερη περίοδος που περάσαμε, εμείς οι αριστεροί, ήταν η κρυπτοδικτατορία του Καραμαλή (1955-1963) - κι όχι ο Εμφύλιος Πόλεμος, ή η δικτατορία της Χούντας...»
- Γνωρίζετε το γεγονός ότι περίπου 28 χιλιάδες παιδιά μετά τον εμφύλιο πόλεμο είχαν διασκορπιστεί ως πρόσφυγες σ' όλο τον κόσμο;
«Το ξέρω πολύ καλά. Αλλά αυτά τα αρπαγμένα παιδιά δεν καταγόντουσαν μόνο από την Μακεδονία. Και ήσανε στην πλειοψηφία τους ελληνόπουλα από διάφορες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Και το σπουδαιότερο: η ελληνική φασιστική Δεξιά (υπό την προστασία της βασίλισσας Φρειδερίκης) άρπαξε χιλιάδες άλλα παιδιά και τάκλεισε σε σχολεία-φυλακές που υπήρχαν σ' όλη την Ελλάδα, από την Θεσσαλονίκη ως την Ρόδο».
- Πώς εκτιμάτε την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού και του στρατηγού Μάρκου, ο οποίος πρόσφατα αναπαύθηκε;
«Δεν μπορείς να απαντήσεις σε δυο-τρεις αράδες πάνω σε ένα τόσο δύσκολο θέμα. Σήμερα ξέρουμε, πια, ότι ο Στάλιν είχε εγκαταλείψει τους έλληνες αντάρτες, και, ότι, επίσης, ο Τίτο είχε πάψει να ενισχύει τον Δημοκρατικό Στρατό, και, επιπλέον, το καλοκαίρι του '49 είχε αφήσει τον ελληνικό στρατό να μπει στο έδαφος της Γιουγκοσλαβίας και να χτυπήσει πισώπλατα τους αντάρτες. Ο Μάρκος στην κατοχή και στον Εμφύλιο Πόλεμο έπαιξε έναν καλό ρόλο. Ομως, ούτε αυτός κατάφερε να αποτρέψει τους κομουνιστές από την μέθοδο των πολιτικών δολοφονιών».
- Εσείς αντιδράσατε γράφοντας ενάντια στον επίσημο ελληνικό σοβινισμό. Πώς ερμηνεύετε την εμφάνισή του;
«Πιστεύω ότι ο ρατσισμός είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο και ότι είναι αδύνατον να τον ξεριζώσουμε. Και ακριβώς γιαυτό, απαιτείται ένας συνεχής και έντονος αγώνας εναντίον του ρατσισμού, που, ως γνωστόν, εμφανίζεται με πολλές μορφές. Ο νεοελληνικός ρατσισμός οφείλεται, κατά μεγάλο μέρος, στην παιδεία μας που οδηγεί τα ελληνόπουλα στην παρανοϊκή αντιμετώπιση της βαλκανικής πραγματικότητας. Νομίζω ότι, το καλύτερο αντίδοτο κατά του ρατσισμού είναι η βαθιά γνωριμία μεταξύ των λαών.
Οσο για τους τάφους των βογομίλων της Βεύης, τους είδα με τα μάτια μου και τους εδημοσίευσα και στην Αθήνα και στο Παρίσι. Εννοείται πως η Μελίνα Μερκούρη δεν απάντησε ποτέ ούτε στην επίσημη επιστολή μου, ούτε στα άρθρα μου. Ετσι, η ψευτοσοσιαλίστρια υπουργίνα "απόδειξε" πως οι σλάβοι δεν πατήσανε ποτέ το "ιερόν έδαφος" της Ελλάδας!»
- Ποιες είναι οι αναμνήσεις σας από την περίοδο της στρατιωτικής χούντας στην Ελλάδα;
«Η δικτατορία των συνταγματαρχών ήτο περισσότερο γελοία, παρά σκληρή. Ναι, υπήρξαν πολλές περιπτώσεις βασανισμού. Αλλά, όταν ο Καραμαλής ήταν πρωθυπουργός είχαμε πολύ περισσότερους βασανισμούς. Με την μικρή διαφορά ότι, τότε, εβασάνιζαν τους κομουνιστές, ενώ ο Παπαδόπουλος "απετόλμησε" να βασανίζει πολίτες "πρώτης κατηγορίας" που ανήκαν στο Κέντρο, ή και στην Δεξιά. Αυτοί οι μπουρζουάδες, όταν βρέθηκαν στα μπουντρούμια της Ασφάλειας, ανακάλυψαν κα-τά-πλη-κτοι ότι η Αστυνομία είχε το "δικαίωμα" να βασανίζει, χρησιμοποιώντας επί τούτω ειδικευμένο προσωπικό, εργαλεία κτλ. Σήμερα στην Ελλάδα επανήλθαμε στα παλιά κλασικά βασανιστήρια. Ποτέ μου δεν επίστεψα στην αφέλεια των μπουρζουάδων».
- Η διένεξη μεταξύ του ορθόδοξου κλήρου και των περισσότερων Ελλήνων καλλιτεχνών είναι παρούσα στον 20ό αιώνα-τα παραδείγματα με τον Καζαντζάκη, η τελευταία ταινία του Αγγελόπουλου... Ποια είναι η προσωπική σας εμπειρία από αυτό το χώρο;
«Είμαι άθεος. Σιχαίνομαι τους παπάδες. Αυτομάτως είμαι στο πλευρό του σκηνοθέτη Αγγελόπουλου (καθώς, βεβαίως, και της Λιάππα), που προσπαθούν να τους τρομοκρατήσουν κάποιοι μητροπολίτες και κάποια τσογλάνια της Νέο-ορθοδοξίας. Η διένεξη του Καζαντζάκη με την Εκκλησία δεν είχε πολύ μεγάλη σημασία. Ο Καζαντζάκης δεν υπήρξε επαναστάτης. Στον τάφο του βλέπεις έναν πανύψηλο σταυρό. Πολύ σημαντικότερες ήσανε οι περιπτώσεις του Ροΐδη και του Λασκαράτου, που τους αφόρισε η Εκκλησία. Ο Ροΐδης είναι, πιθανότατα, ο σπουδαιότερος Ελληνας πεζογράφος. Και ο πιο καλλιεργημένος».
- Σήμερα είμαστε μάρτυρες μιας μαζικής εκδήλωσης σοβινισμού με τη διοργάνωση του συλλαλητηρίου στη Θεσσαλονίκη, το οποίο στρέφεται ενάντια στη διεθνή αναγνώριση της Δημοκρατίας της Μακεδονίας, μιας πρώην γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας. Πώς βλέπετε αυτό το πρόβλημα;
«Η μεγάλη λαϊκή συγκέντρωση της Θεσσαλονίκης (η οργανωμένη από ΟΛΑ τα κόμματα!!!) ήταν μια σχιζοφρενική και επικίνδυνη εκδήλωση. Οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης δεν ξέρουν (ή παριστάνουν πως δεν ξέρουν) τι είναι οι σλαβομακεδόνες και ποιούς λέγαμε σλαβομακεδόνες. Η μάφια των πουλημένων καθηγητών των πανεπιστημίων έπραξε το παν για να αποδείξει την "ελληνικότητα" της Μακεδονίας, ενώ συχνά οι καθηγητές δεν είναι σε θέση να αποδείξουν την "ελληνικότητα" του εαυτού τους. Αυτό ισχύει για τον Καραμαλή που μιλάει απαίσια την γλώσσα μας (νομίζω ότι η μάνα του μίλαγε βουργάρικα και ο πατέρας του τούρκικα), για τον αρχαιολόγο Μανόλη Ανδρονίκογλου (ή κάπως έτσι...) και για όλους τους όψιμους "έλληνες", που, από κόμπλεξ μειονεξίας, παριστάνουν τους σούπερ-πατριώτες».
- Ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής από την αρχή αυτού του έτους γράφει επιστολές προς τους ευρωπαίους εταίρους του για να στρέψει την προσοχή τους προς το ζήτημα της Μακεδονίας, όπου και ο ίδιος έχει γεννηθεί. Η Ευρώπη θα τον ακούσει ή όχι;
«Στην Ευρώπη δεν μετράει η υπογραφή του Καραμαλή. Η Ευρώπη περνάει μιαν οδυνηρή μεταβατική περίοδο, όπου, αναγκαστικώς, έχει εμπλακεί και το βαλκανικό πρόβλημα. Η Ελλάδα, μη διαθέτοντας μιαν εθνική στρατηγική, προσπαθεί να αντιδράσει με σπασμωδικά διπλωματικά μέσα. Νομίζω ότι, η Ελλάδα έχει χάσει το παιχνίδι εκ των προτέρων. Αυτό που προέχει στην ευρύτερη περιοχή Βαλκάνια/Μαύρη Θάλασσα/Κασπία είναι η Τουρκία, που, ολοταχώς, αποβαίνει μια μεγάλη δύναμη. Οι έλληνες πολιτικάντηδες αδυνατούν να στοχαστούν πάνω στις νέες προοπτικές και, υπακούοντας σε μια τιποτένια δημαγωγική τακτική, αφήνονται στην γοητεία του εθνικισμού και του ρατσισμού. Η ελληνική κυβέρνηση έχει, ήδη, συναντήσει το νέο κράτος της Μακεδονίας σε αρκετές διεθνείς συμβάσεις, αλλά τώρα ήρθε η ώρα να αρνηθεί αυτό το κράτος. Η ελληνική κυβέρνηση είναι εξίσου τυφλή και στα εξωτερικά και στα εσωτερικά θέματα. Θέλω να πω ότι, ίσως δεν είμαστε πολύ μακριά από την μέρα που οι κρητικοί θα απαιτήσουν την ανεξαρτησία της Κρήτης».
- Τι σημαίνει για σας η Μακεδονία;
«Οι κούρδοι γυρίζουν, εκεί, ανάμεσα Αρμενία και Μεσοποταμία, πολύ πριν από την εποχή του Ξενοφώντα. Οι κούρδοι δεν κατάφεραν να αποχτήσουν δικό τους σπίτι. Ομως, οι μακεδόνες της πρώην Γιουγκοσλαβίας μπόρεσαν να χτίσουν την δικιά τους ανεξάρτητη Μακεδονία. Οι νεοέλληνες φρονούν πως είναι κληρονόμοι της αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου και ότι μπορούν να διεκδικούν μονοπωλιακώς την λέξη "Μακεδονία". Επίσης, οι νεοέλληνες επιμένουν να ονομάζουν την Ισταμπούλ: 'Κωνσταντινούπολη'. Οι συμπατριώτες μου θα αναγκαστούν να πιούν πολλά πικρά ποτήρια».
* Ευχαριστούμε το γιατρό ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΛΙΓΚΑΤΣΗ από τη Φλώρινα που βοήθησε στη μετάφραση των ερωτήσεων του περιοδικού.
Το κείμενο της συνέντευξής του στο περιοδικό «Επόχα» (14/3/1992) μας το έστειλε από το Παρίσι ο Ηλίας Πετρόπουλος, με ένα χειρόγραφο συνοδευτικό σημείωμα, όπως συνήθιζε. Το σημείωμα έφερε ημερομηνία «Πρωταπριλιά 1992» και οι οδηγίες του συγγραφέα όπως πάντα σαφείς:
«Εσωκλείω τα αναγκαία. Δεν δακτυλογράφησα τις αυτονόητες ερωτήσεις, διότι, ασφαλώς, θα κάνετε δικιά σας δημοσιογραφική ανασύνθεση. Το περιοδικό των Σκοπίων λέγεται Επόχα (με κυριλλικά: ΕΠΟΧΑ). Να μην ξεχάσετε το όνομα της Λιλιάνας Κότεβσκα -είναι εκεί γνωστή μεταφράστρια. Καλήν αντάμωση, λοιπόν!» Το σημείωμα έκλεινε με την υποσημείωση ότι «η συνέντευξη είναι αποκλειστικότητα για την"Ε"».
Με τον Ηλία Πετρόπουλο γνωριζόμασταν από την εποχή του περιοδικού «Σχολιαστής». Αφορμή ήταν μια συνέντευξη που του είχε πάρει ο Γιώργος Αλλαμανής, συνεργάτης τότε του περιοδικού, με θέμα τους «Εβραίους της Θεσσαλονίκης», και αφορούσε την επίσημη αποσιώπηση της παρουσίας των Εβραίων στην πόλη κατά τη διάρκεια των εορτών του 1985 για την επέτειο των 2.300 χρόνων της. Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο τ. 36 του «Σχολιαστή» (Μάρτιος 1986). Από τότε ο συγγραφέας και λαογράφος έστελνε τακτικές συνεργασίες στο περιοδικό. Η συνεργασία μας -και με ορισμένους από μας στενή φιλία- συνεχίστηκε και όταν έκλεισε το περιοδικό και δημιουργήθηκε η στήλη του «Ιού» στην «Ε».
Η συνέντευξη στο «Επόχα» έχει τίτλο «Παρανοϊκή αντιμετώπιση της βαλκανικής πραγματικότητας» και καταλαμβάνει τρεις σελίδες του περιοδικού.
Ορισμένες αναγκαίες διευκρινίσεις για το περιεχόμενο της συνέντευξης:
- Η απόφαση του Πετρόπουλου να εγκαταλείψει την Ελλάδα πάρθηκε το 1975. Είχαν προηγηθεί τρεις καταδίκες του επί χούντας και πολύμηνη φυλάκισή του. Το 1968 καταδικάστηκε σε πολύμηνη φυλάκιση στο Γεντί Κουλέ για τα «Ρεμπέτικα Τραγούδια» του, ένα έργο που σήμερα θεωρείται κλασικό. Το Μάιο του 1972 κλείστηκε στον Κορυδαλλό με πεντάμηνη φυλάκιση για το βιβλίο «Καλιαρντά», δηλαδή το λεξικό της αργκό των ομοφυλόφιλων του περιθωρίου. Ενα μήνα αργότερα καταδικάστηκε σε επτάμηνη φυλάκιση για τη λέξη «αιδοίον» που περιείχε το ποίημά του «Σώμα» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Τραμ». Αλλά και μετά την πτώση της δικτατορίας δεν έπαψαν οι διώξεις. Μόλις κυκλοφόρησε το «Εγχειρίδιον του καλού κλέφτη» (1979, εκδ., «Νεφέλη») θεωρήθηκε πορνογράφημα, κατασχέθηκε και ο Πετρόπουλος καταδικάστηκε πάλι σε δεκαοκτώ μήνες φυλάκιση. Είχε όμως ήδη εγκατασταθεί οριστικά στο Παρίσι.
- Ο Πετρόπουλος αναφέρει ότι η συγκέντρωση της Θεσσαλονίκης στις 14 Φεβρουαρίου 1992 ήταν οργανωμένη απ' όλα τα κόμματα. Στην πραγματικότητα δεν μετείχε το ΚΚΕ, το οποίο διατηρούσε εκείνη την εποχή μια απόσταση από τον κυρίαρχο εθνικιστικό λόγο.
- Η υποστήριξη στον Θεόδωρο Αγγελόπουλο αναφέρεται βέβαια στην περιπέτεια του σκηνοθέτη κατά τα γυρίσματα της ταινίας «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» στη Φλώρινα. Οι αναφορές του σεναρίου στα σύνορα που χωρίζουν (και σκοτώνουν ή τρελαίνουν τους ανθρώπους) ερμηνεύτηκαν από τις επαγρυπνούσες υπηρεσίες του υπερεθνικόφρονα μητροπολίτη Καντιώτη ως έμμεση υποστήριξη των Σλαβομακεδόνων. Από τη Μητρόπολη Φλώρινας οργανώθηκαν λαϊκά συλλαλητήρια και δημιουργήθηκε κλίμα τρομοκράτησης των παραγόντων της ταινίας.
- Η σκηνοθέτιδα και συγγραφέας Φρίντα Λιάπα αντιμετώπιζε την ίδια περίοδο την επίθεση συντηρητικών κύκλων (και της Εκκλησίας βέβαια) για την ταινία της «Τα χρόνια της μεγάλης ζέστης» (1991).
Τον Ιανουάριο του 1992 ο τότε σύμβουλος Κινηματογραφίας του ΥΠΠΟ, Απόστολος Δοξιάδης, ζητάει την εξαίρεση της ταινίας από τα κρατικά βραβεία, καταγγέλλοντας ότι, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, κακοποιήθηκε ένα ανήλικο παιδί για τις ανάγκες μιας σκηνής. Με τη βοήθεια εφημερίδων και καναλιών προκλήθηκε τρομερό σκάνδαλο και ασκήθηκε αυτεπάγγελτη δίωξη εις βάρος της Λιάπα και της μητέρας του παιδιού. Η Μελίνα Μερκούρη, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Ζυλ Ντασσέν, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Νίκος Κούνδουρος αντέκρουσαν τη συκοφαντία. Η υπόθεση πήγε με βούλευμα λίγους μήνες αργότερα στο αρχείο, αλλά η Λιάπα ήταν ήδη βαριά άρρωστη με όγκο στον εγκέφαλο και πέθανε τον Οκτώβριο του 1994.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Ηλία Πετρόπουλου
«Ελλάδος κοιμητήρια» (εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2005)
Αλμπουμ με τη μεγάλη φωτογραφική του συλλογή που ετοίμαζε αλλά δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ο συγγραφέας. Αναφέρεται η «εγκάρδια συμπαράσταση του Κώστα Τσόκλη». Οι περισσότερες φωτογραφίες έχουν τραβηχτεί από τον ίδιο κατά τη διάρκεια μιας πολύμηνης περιπλάνησής του σ' όλη την Ελλάδα με τη Μαίρη Κουκουλέ την περίοδο 1974-75. Περιλαμβάνονται διάσπαρτα πολλά τεκμήρια από την παρουσία των Βογόμιλων Σλάβων στον ελλαδικό χώρο.
Ηλίας Πετρόπουλος κ.ά.
«Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων» (μετ. Γιώργος Καλαμαντής, εκδ. Εκάτη, Αθήνα 1992)
Συλλογικό έργο που κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1992, την περίοδο των συλλαλητηρίων για το Μακεδονικό από την επιθεώρηση «Autrement». Το πρώτο κείμενο είναι του Πετρόπουλου για την εβραιοπούλα Αλέγκρα που αγάπησε νέος και την έχασε στο Ολοκαύτωμα.
Ηλία Πετρόπουλου
«Πτώματα, πτώματα, πτώματα...» (πρόλογος Ηλία Χ. Παπαδημη- τρακόπουλου, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1990)
Η εμπειρία του συγγραφέα από τις εκτελέσεις της περιόδου της Κατοχής και του Εμφυλίου. Πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Σχολιαστής» (Ιούνιος 1988).
ΔΕΙΤΕ
Καλλιόπη Λεγάκη
«Ηλίας Πετρόπουλος, Ενας κόσμος υπόγειος» (2004/2005)
Βραβευμένη ταινία για τη ζωή και το έργο του Ηλία Πετρόπουλου μέσα από δικές του συνεντεύξεις και διηγήσεις κοντινών του ανθρώπων από τη φωτεινή αλλά και τη σκοτεινή πλευρά της ζωής, αυτό που ονομάζεται συνήθως περιθώριο αλλά εκείνος επέμενε να θεωρεί ανθρώπους του υπογείου.
Συμπληρώνονται, αυτή τη βδομάδα, 17 χρόνια από το μεγάλο συλλαλητήριο της Θεσσαλονίκης για το Μακεδονικό (14 Φεβρουαρίου 1992) που σημάδεψε τις κατοπινές εξελίξεις, εφόσον δέσμευσε κυβέρνηση και αντιπολίτευση στο αδιέξοδο και φιλοπόλεμο ιδεολόγημα ότι «η Μακεδονία είναι μία και ελληνική».
Τα ελληνικά κόμματα, αλλά ακόμα και συντηρητικοί αναλυτές έχουν, μετά από χρόνια, συμφωνήσει ότι η εθνικιστική υστερία εκείνης της εποχής ήταν ο χειρότερος σύμβουλος για την προώθηση των συμφερόντων της ίδιας της Ελλάδας στην περιοχή.
Σήμερα, με εξαίρεση την οργανωμένη ακροδεξιά και κάποιους βετεράνους τρόφιμους των μυστικών κονδυλίων, όλοι συμφωνούν ότι το κλίμα των αρχών του 1992 ήταν εκείνο που στοίχισε στην Ελλάδα την επίτευξη μιας έγκαιρης και αμοιβαία αποδεκτής λύσης στο πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί μετά την κήρυξη της ανεξαρτησίας της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας.
Αλλά αυτά που τώρα πια θεωρούνται περίπου ως δεδομένα για τη συντριπτική πλειοψηφία των πολιτικών αναλυτών και τις ηγεσίες των πολιτικών κομμάτων που κινούνται εντός του συνταγματικού τόξου, ήταν τότε ένα μεγάλο ταμπού. Και όσοι -ελάχιστοι- τόλμησαν το 1992 να αντιταχθούν στο μαζικό -και εν πολλοίς διατεταγμένο- κύμα εθνικιστικής υστερίας βρέθηκαν αντιμέτωποι με δικαστικές διώξεις και την άμεση απειλή λιντσαρίσματος από «αγανακτισμένους εθνικόφρονες» της χώρας μας.
Μέσα σ' αυτό το βαρύ και ανελεύθερο κλίμα, ο γνωστός συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος (1928-2003) από το Παρίσι έδωσε μια συνέντευξη στο περιοδικό των Σκοπίων «Επόχα» που δημοσιεύτηκε στις 14 Μαρτίου 1992. Με τη γνωστή του προκλητική ευθύτητα, ο λαογράφος απαντά χωρίς περιστροφές στα ερωτήματα της Λιλιάνας Κότεβσκα, μεταφράστριας που ζούσε τότε κι αυτή στο Παρίσι.
Μόλις κυκλοφόρησε το περιοδικό, ο Πετρόπουλος μας έστειλε σε φωτοτυπία το δημοσίευμα και το δικό του κείμενο στα ελληνικά, «αποκλειστικά για την "Ε"». Φυσικά, ούτε λόγος τότε για να δημοσιευτεί αυτό το κείμενο σε ελληνική εφημερίδα. Του εξηγήσαμε τηλεφωνικά το πρόβλημα και αντιμετωπίσαμε την πικρή του συγκατάβαση.
Ανασύρουμε σήμερα από το αρχείο μας αυτή τη συνέντευξη και την παρουσιάζουμε, παρά το γεγονός ότι τον τελευταίο καιρό αναβιώνουν κάποια κρούσματα μακαρθισμού, παρόμοια μ' εκείνα που είχαμε ζήσει στις αρχές της δεκαετίας του '90.
Το χρωστάμε, άλλωστε, στον ίδιο τον Πετρόπουλο, που δεν δίστασε σε όλη του τη συγγραφική διαδρομή να λέει τα πράγματα με το όνομά τους, όπως εκείνος τα αντιλαμβανόταν και χωρίς να υπολογίζει το προσωπικό κόστος.
Πρόκειται για ένα ντοκουμέντο, το οποίο κανείς πρέπει να τοποθετήσει στην εποχή του για να αντιληφθεί τις σκληρές διατυπώσεις του.
Αλλά η συνέντευξη έχει και μια δεύτερη αξία: περιέχει σημαντικά αυτοβιογραφικά στοιχεία, που βοηθούν στην κατανόηση του τόσο ανοιχτού αλλά και ταυτόχρονα κλειστού αυτού «λαογράφου του υπογείου».
Η συνέντευξη δόθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1992. Εκείνες τις μέρες διοργανώθηκε στο Παρίσι δημόσια συζήτηση για το ειδικό τεύχος του περιοδικού "Autrement", αφιερωμένο στη Θεσσαλονίκη, που κυκλοφόρησε σε ανάμνηση των 500 χρόνων από την εγκατάσταση των Εβραίων στην πόλη.
Το πρώτο κείμενο ήταν του Πετρόπουλου. Σ' αυτό το πλαίσιο έγινε και η εγκάρδια συνάντησή του με την Κότεβσκα. Ο Πετρόπουλος δέχτηκε πρόθυμα να της παραχωρήσει τη συνέντευξη. Η αφιέρωση στο βιβλίο που της προσέφερε έγραφε: «Στους γείτονές μου (ως Μακεδόνες και Παριζιάνους) από καρδιάς».
Στο εισαγωγικό της σημείωμα η Κότεβσκα σημειώνει: «Ο έλληνας συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος ο οποίος πριν είκοσι χρόνια εγκατέλειψε την Ελλάδα και ζει στο Παρίσι αναλύει τις ρίζες της ελληνικής παράνοιας και του σοβινισμού. Η συνάντηση με τον Ηλία Πετρόπουλο, αυτοεξόριστο έλληνα ποιητή και συγγραφέα, συμπίπτει με την οργάνωση του συλλαλητήριου στη Θεσσαλονίκη που είναι η πιο πρόσφατη έκφραση του σοβινισμού στην Ελλάδα. Ξεκινώντας από το γεγονός ότι με μια συζήτηση δεν μπορεί να αποφασιστεί το μέλλον κάποιου λαού, πήρα το θάρρος να αναταράξω τη μοναχική ψυχή του δημιουργού, απλά κινούμενη από την επιθυμία να μοιραστώ τη γνωριμία μαζί του με όλους εκείνους τους αναγνώστες, οι οποίοι πιστεύουν και αναγνωρίζουν μια μοναδική δύναμη - τη δύναμη της ψυχής. Για τον εαυτό του λέει ότι δεν ανήκει σε κανέναν και ότι ο μοναδικός του οδηγός είναι η δουλειά».
- Ποιο είναι το μυστικό της αυτοεξορίας σας;
«Η ελευθερία. Η ελευθερία να γράφεις χωρίς φοβίες και η ελευθερία να δημοσιεύεις χωρίς νομικές συνέπειες. Ανέκαθεν ήθελα να φύγω από την Ελλάδα για να μπορέσω να ανασάνω. Τελικώς, ξεκίνησα να φύγω την εποχή της Χούντας, αλλά δεν μου έδοσαν διαβατήριο. Κατάφερα να φύγω το 75. Ποτέ δεν ξαναγύρισα στην χώρα μου».
- Το δοκίμιό σας για τη νοσταλγία και τη Θεσσαλονίκη ξεκινά με την εικόνα ελληνικής κατοχής της πόλης, το 1912. Ποιο είναι το περιεχόμενο των παιδικών σας αναμνήσεων;
«Η οικογένειά μας ανέβηκε "υποχρεωτικά" από την Αθήνα στην Θεσσαλονίκη, αφού ο πατέρας μου (ένας ασήμαντος δημόσιος υπάλληλος) πήρε μετάθεση για την βόρεια Ελλάδα. Αυτό έγινε στις αρχές της δεκαετίας του '30.
Συνεπώς, εγκατασταθήκαμε τότε σε μια Θεσσαλονίκη που ήτανε, ακόμη, η μεγάλη πολυεθνική πόλη, όπου κυριαρχούσε το εβραϊκό στοιχείο.
Οι εβραίοι, οι έλληνες, οι αρβανίτες (τους λέγαμε: αρναούτηδες), οι σέρβοι, οι αρμένηδες, οι σλαβομακεδόνες, οι βούργαροι, οι ρουμανόβλαχοι, οι λαζοί (άλλοι ήσανε ελληνόφωνοι κι άλλοι τουρκόφωνοι), οι καραμαλήδες (ορθόδοξοι τουρκόφωνοι από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας), οι ντονμέδες (εξισλαμισθέντες εβραίοι), οι φραγκολεβαντίνοι. Ολες αυτές οι εθνότητες ζούσαν σε αρμονία. Στην Θεσσαλονίκη δεν υπήρχαν γκέτο. Οι εθνότητες ήσανε οργανωμένες με διάφορους τρόπους: γειτονιά, επάγγελμα, ενορία (γύρο σε μιαν εκκλησία, ή χάβρα, ή τζαμί). Υπήρχε μια ιδιάζουσα κάθετη και οριζόντια κοινωνική διάταξη. Οι άνθρωποι γνωριζόντουσαν από τις εθνικές τους ενδυμασίες. Οι καβάσηδες ήσαν αρβανίτες, οι φουρνάρηδες ηπειρώτες, οι σέρβοι είχαν πολλά ζαχαροπλαστεία, οι αρμένηδες είχαν το μονοπώλιο του καφέ, οι πλανόδιοι γαλατάδες ήσαν βλάχοι... Βέβαια, θυμάμαι τα πρώτα μου παιδικά χρόνια στην Αθήνα, που στο σπίτι μας την θεωρούσαμε σαν αληθινή πατρίδα μας. Εκείνη την μακρινή εποχή οι παλιοελλαδίτες αντιμετώπιζαν σαν αποικία την Βόρεια Ελλάδα. Αλλωστε, τους κάτοικους της Βόρειας Ελλάδας τους αποκαλούσαν "βούργαρους". Η σχετική παράδοση συνεχίζεται, μέχρι σήμερα, στα γήπεδα του φουτ-μπολ: κάθε φορά που μια ομάδα της Θεσσαλονίκης κατεβαίνει στην Αθήνα οι αθηναίοι θεατές ουρλιάζουν "έξω οι βούργαροι" και άλλα χειρότερα».
- Μετά τη διαίρεση της Μακεδονίας αυτή η βαλκανική μητρόπολη μετατρέπεται σε επαρχιακή πόλη;
«Πράγματι, από την στιγμή που η Θεσσαλονίκη έχασε την βαλκανική της ενδοχώρα ξέπεσε οικτρά. Παράδειγμα: πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο το λιμάνι της Θεσσαλονίκης ήταν γεμάτο από ξένα πλοία. Μετά το 1925-1930 τα ξένα πλοία δεν είχανε κανένα λόγο να "πιάσουν" Θεσσαλονίκη. Υστερα από την απώλεια της βαλκανικής ενδοχώρας επακολούθησε κι ένα άλλο θανάσιμο πλήγμα: περίπου 40.000 εβραίοι εγκατέλειψαν για πάντα την Θεσσαλονίκη».
- Πώς αποφασίσατε να στραφείτε στη λαογραφία;
«Οι λαογράφοι αρχίζουν να γράφουν πολύ αργά - συνήθως μετά τα πενήντα τους. Είχα την τύχη ν' αρχίσω το γράψιμο σχετικώς νωρίς. Δουλεύω πάντα πάνω σε θέματα που αγνοούν, ή περιφρονούν, οι πανεπιστημιακοί. Ετσι, δουλεύοντας ουσιαστικώς δίχως βιβλιογραφία, ανατρέχω πάντα στην μνήμη μου, που την χρησιμοποιώ σαν τράπεζα πληροφοριών. Είχα αρχίσει να μαζεύω παλιές φωτογραφίες από τα φοιτητικά μου χρόνια, γύρο στο '50. Ετσι, μου είναι σχετικά εύκολο να δημοσιεύω διάφορα βιβλία για τη Θεσσαλονίκη. Ομως, το πρόβλημα είναι αλλού: δεν μπορείς να γράψεις τις λεζάντες των φωτογραφιών αν δεν κατέχεις απόλυτα την τοπογραφία της Παλιάς Σαλονίκης - μια τοπογραφία που έχει εξαφανιστεί εδώ και τριάντα χρόνια».
- Ποιοι είναι οι συγγραφείς που σας έχουν επηρεάσει περισσότερο;
«Δεν νομίζω ότι έχω δεχθεί συγκεκριμένες επιρροές από συγκεκριμένους συγγραφείς. Ο θεωρητικός οπλισμός μου και η ποιητική μου παιδεία βασίζεται κυρίως στην ελληνική και νεοελληνική γραμματολογία. Η γλώσσα μου είναι τα ελληνικά. Δουλεύω με αυτή τη γλώσσα. Για να μάθω καλά ελληνικά έπρεπε να μελετήσω προσεκτικά πώς μιλάει ο λαός μας και έπρεπε να διαβάσω τους έλληνες ποιητές και πεζογράφους. Από τους παλιούς αγαπώ τον Καβάφη, τον Κάλβο, τον Καρυωτάκη, τον Παπαδιαμάντη, τον Ροΐδη, τον Βιζυηνό. Δεν μου αρέσει καθόλου μήτε ο Καζαντζάκης, μήτε ο Ρίτσος. Προτιμώ άλλους: τον Αναγνωστάκη, τον Καρούζο, τον Εμπειρίκο, τον Γονατά, τον Ελύτη...»
- Και από τους ευρωπαίους;
«Απεχθάνομαι το περιβόητο esprit francais. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι γάλλοι συγγραφείς που αγαπώ. Και πριν απ' όλους τον Σταντάλ. Θαυμάζω τους ρώσους κλασικούς, την αμερικάνικη λογοτεχνία εν γένει, καθώς και την αγγλική, τους μεγάλους ιταλούς συγγραφείς, ορισμένους σκανδιναβούς (τον Κνουτ Χάμσουν, τον Στρίνμπεργκ), ορισμένους γερμανούς (λέω "ορισμένους" γιατί λόγου-χάρη ο Τουχόλσκι με εντυπωσιάζει περισσότερο από τον Μπρεχτ)».
- Μια από τις πιο τραγικές περιόδους της Ελλάδας είναι η περίοδος του εμφυλίου πολέμου (1946-49). Οι αναμνήσεις σας από εκείνη την περίοδο;
«Ωχ! Το 1990 εδημοσίευσα το βιβλιαράκι "Πτώματα, πτώματα, πτώματα", όπου μιλάω για την γερμανική Κατοχή (1941-1944) και για τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949). Νομίζω ότι, η Γιουγκοσλαβία και η Ελλάδα είχανε τα πιο ισχυρά κομουνιστικά κόμματα της πολεμικής περιόδου. Το ελληνικό κομουνιστικό κίνημα πνίγηκε στο αίμα. Ομως, η χειρότερη περίοδος που περάσαμε, εμείς οι αριστεροί, ήταν η κρυπτοδικτατορία του Καραμαλή (1955-1963) - κι όχι ο Εμφύλιος Πόλεμος, ή η δικτατορία της Χούντας...»
- Γνωρίζετε το γεγονός ότι περίπου 28 χιλιάδες παιδιά μετά τον εμφύλιο πόλεμο είχαν διασκορπιστεί ως πρόσφυγες σ' όλο τον κόσμο;
«Το ξέρω πολύ καλά. Αλλά αυτά τα αρπαγμένα παιδιά δεν καταγόντουσαν μόνο από την Μακεδονία. Και ήσανε στην πλειοψηφία τους ελληνόπουλα από διάφορες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Και το σπουδαιότερο: η ελληνική φασιστική Δεξιά (υπό την προστασία της βασίλισσας Φρειδερίκης) άρπαξε χιλιάδες άλλα παιδιά και τάκλεισε σε σχολεία-φυλακές που υπήρχαν σ' όλη την Ελλάδα, από την Θεσσαλονίκη ως την Ρόδο».
- Πώς εκτιμάτε την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού και του στρατηγού Μάρκου, ο οποίος πρόσφατα αναπαύθηκε;
«Δεν μπορείς να απαντήσεις σε δυο-τρεις αράδες πάνω σε ένα τόσο δύσκολο θέμα. Σήμερα ξέρουμε, πια, ότι ο Στάλιν είχε εγκαταλείψει τους έλληνες αντάρτες, και, ότι, επίσης, ο Τίτο είχε πάψει να ενισχύει τον Δημοκρατικό Στρατό, και, επιπλέον, το καλοκαίρι του '49 είχε αφήσει τον ελληνικό στρατό να μπει στο έδαφος της Γιουγκοσλαβίας και να χτυπήσει πισώπλατα τους αντάρτες. Ο Μάρκος στην κατοχή και στον Εμφύλιο Πόλεμο έπαιξε έναν καλό ρόλο. Ομως, ούτε αυτός κατάφερε να αποτρέψει τους κομουνιστές από την μέθοδο των πολιτικών δολοφονιών».
- Εσείς αντιδράσατε γράφοντας ενάντια στον επίσημο ελληνικό σοβινισμό. Πώς ερμηνεύετε την εμφάνισή του;
«Πιστεύω ότι ο ρατσισμός είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο και ότι είναι αδύνατον να τον ξεριζώσουμε. Και ακριβώς γιαυτό, απαιτείται ένας συνεχής και έντονος αγώνας εναντίον του ρατσισμού, που, ως γνωστόν, εμφανίζεται με πολλές μορφές. Ο νεοελληνικός ρατσισμός οφείλεται, κατά μεγάλο μέρος, στην παιδεία μας που οδηγεί τα ελληνόπουλα στην παρανοϊκή αντιμετώπιση της βαλκανικής πραγματικότητας. Νομίζω ότι, το καλύτερο αντίδοτο κατά του ρατσισμού είναι η βαθιά γνωριμία μεταξύ των λαών.
Οσο για τους τάφους των βογομίλων της Βεύης, τους είδα με τα μάτια μου και τους εδημοσίευσα και στην Αθήνα και στο Παρίσι. Εννοείται πως η Μελίνα Μερκούρη δεν απάντησε ποτέ ούτε στην επίσημη επιστολή μου, ούτε στα άρθρα μου. Ετσι, η ψευτοσοσιαλίστρια υπουργίνα "απόδειξε" πως οι σλάβοι δεν πατήσανε ποτέ το "ιερόν έδαφος" της Ελλάδας!»
- Ποιες είναι οι αναμνήσεις σας από την περίοδο της στρατιωτικής χούντας στην Ελλάδα;
«Η δικτατορία των συνταγματαρχών ήτο περισσότερο γελοία, παρά σκληρή. Ναι, υπήρξαν πολλές περιπτώσεις βασανισμού. Αλλά, όταν ο Καραμαλής ήταν πρωθυπουργός είχαμε πολύ περισσότερους βασανισμούς. Με την μικρή διαφορά ότι, τότε, εβασάνιζαν τους κομουνιστές, ενώ ο Παπαδόπουλος "απετόλμησε" να βασανίζει πολίτες "πρώτης κατηγορίας" που ανήκαν στο Κέντρο, ή και στην Δεξιά. Αυτοί οι μπουρζουάδες, όταν βρέθηκαν στα μπουντρούμια της Ασφάλειας, ανακάλυψαν κα-τά-πλη-κτοι ότι η Αστυνομία είχε το "δικαίωμα" να βασανίζει, χρησιμοποιώντας επί τούτω ειδικευμένο προσωπικό, εργαλεία κτλ. Σήμερα στην Ελλάδα επανήλθαμε στα παλιά κλασικά βασανιστήρια. Ποτέ μου δεν επίστεψα στην αφέλεια των μπουρζουάδων».
- Η διένεξη μεταξύ του ορθόδοξου κλήρου και των περισσότερων Ελλήνων καλλιτεχνών είναι παρούσα στον 20ό αιώνα-τα παραδείγματα με τον Καζαντζάκη, η τελευταία ταινία του Αγγελόπουλου... Ποια είναι η προσωπική σας εμπειρία από αυτό το χώρο;
«Είμαι άθεος. Σιχαίνομαι τους παπάδες. Αυτομάτως είμαι στο πλευρό του σκηνοθέτη Αγγελόπουλου (καθώς, βεβαίως, και της Λιάππα), που προσπαθούν να τους τρομοκρατήσουν κάποιοι μητροπολίτες και κάποια τσογλάνια της Νέο-ορθοδοξίας. Η διένεξη του Καζαντζάκη με την Εκκλησία δεν είχε πολύ μεγάλη σημασία. Ο Καζαντζάκης δεν υπήρξε επαναστάτης. Στον τάφο του βλέπεις έναν πανύψηλο σταυρό. Πολύ σημαντικότερες ήσανε οι περιπτώσεις του Ροΐδη και του Λασκαράτου, που τους αφόρισε η Εκκλησία. Ο Ροΐδης είναι, πιθανότατα, ο σπουδαιότερος Ελληνας πεζογράφος. Και ο πιο καλλιεργημένος».
- Σήμερα είμαστε μάρτυρες μιας μαζικής εκδήλωσης σοβινισμού με τη διοργάνωση του συλλαλητηρίου στη Θεσσαλονίκη, το οποίο στρέφεται ενάντια στη διεθνή αναγνώριση της Δημοκρατίας της Μακεδονίας, μιας πρώην γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας. Πώς βλέπετε αυτό το πρόβλημα;
«Η μεγάλη λαϊκή συγκέντρωση της Θεσσαλονίκης (η οργανωμένη από ΟΛΑ τα κόμματα!!!) ήταν μια σχιζοφρενική και επικίνδυνη εκδήλωση. Οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης δεν ξέρουν (ή παριστάνουν πως δεν ξέρουν) τι είναι οι σλαβομακεδόνες και ποιούς λέγαμε σλαβομακεδόνες. Η μάφια των πουλημένων καθηγητών των πανεπιστημίων έπραξε το παν για να αποδείξει την "ελληνικότητα" της Μακεδονίας, ενώ συχνά οι καθηγητές δεν είναι σε θέση να αποδείξουν την "ελληνικότητα" του εαυτού τους. Αυτό ισχύει για τον Καραμαλή που μιλάει απαίσια την γλώσσα μας (νομίζω ότι η μάνα του μίλαγε βουργάρικα και ο πατέρας του τούρκικα), για τον αρχαιολόγο Μανόλη Ανδρονίκογλου (ή κάπως έτσι...) και για όλους τους όψιμους "έλληνες", που, από κόμπλεξ μειονεξίας, παριστάνουν τους σούπερ-πατριώτες».
- Ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής από την αρχή αυτού του έτους γράφει επιστολές προς τους ευρωπαίους εταίρους του για να στρέψει την προσοχή τους προς το ζήτημα της Μακεδονίας, όπου και ο ίδιος έχει γεννηθεί. Η Ευρώπη θα τον ακούσει ή όχι;
«Στην Ευρώπη δεν μετράει η υπογραφή του Καραμαλή. Η Ευρώπη περνάει μιαν οδυνηρή μεταβατική περίοδο, όπου, αναγκαστικώς, έχει εμπλακεί και το βαλκανικό πρόβλημα. Η Ελλάδα, μη διαθέτοντας μιαν εθνική στρατηγική, προσπαθεί να αντιδράσει με σπασμωδικά διπλωματικά μέσα. Νομίζω ότι, η Ελλάδα έχει χάσει το παιχνίδι εκ των προτέρων. Αυτό που προέχει στην ευρύτερη περιοχή Βαλκάνια/Μαύρη Θάλασσα/Κασπία είναι η Τουρκία, που, ολοταχώς, αποβαίνει μια μεγάλη δύναμη. Οι έλληνες πολιτικάντηδες αδυνατούν να στοχαστούν πάνω στις νέες προοπτικές και, υπακούοντας σε μια τιποτένια δημαγωγική τακτική, αφήνονται στην γοητεία του εθνικισμού και του ρατσισμού. Η ελληνική κυβέρνηση έχει, ήδη, συναντήσει το νέο κράτος της Μακεδονίας σε αρκετές διεθνείς συμβάσεις, αλλά τώρα ήρθε η ώρα να αρνηθεί αυτό το κράτος. Η ελληνική κυβέρνηση είναι εξίσου τυφλή και στα εξωτερικά και στα εσωτερικά θέματα. Θέλω να πω ότι, ίσως δεν είμαστε πολύ μακριά από την μέρα που οι κρητικοί θα απαιτήσουν την ανεξαρτησία της Κρήτης».
- Τι σημαίνει για σας η Μακεδονία;
«Οι κούρδοι γυρίζουν, εκεί, ανάμεσα Αρμενία και Μεσοποταμία, πολύ πριν από την εποχή του Ξενοφώντα. Οι κούρδοι δεν κατάφεραν να αποχτήσουν δικό τους σπίτι. Ομως, οι μακεδόνες της πρώην Γιουγκοσλαβίας μπόρεσαν να χτίσουν την δικιά τους ανεξάρτητη Μακεδονία. Οι νεοέλληνες φρονούν πως είναι κληρονόμοι της αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου και ότι μπορούν να διεκδικούν μονοπωλιακώς την λέξη "Μακεδονία". Επίσης, οι νεοέλληνες επιμένουν να ονομάζουν την Ισταμπούλ: 'Κωνσταντινούπολη'. Οι συμπατριώτες μου θα αναγκαστούν να πιούν πολλά πικρά ποτήρια».
* Ευχαριστούμε το γιατρό ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΛΙΓΚΑΤΣΗ από τη Φλώρινα που βοήθησε στη μετάφραση των ερωτήσεων του περιοδικού.
Το κείμενο της συνέντευξής του στο περιοδικό «Επόχα» (14/3/1992) μας το έστειλε από το Παρίσι ο Ηλίας Πετρόπουλος, με ένα χειρόγραφο συνοδευτικό σημείωμα, όπως συνήθιζε. Το σημείωμα έφερε ημερομηνία «Πρωταπριλιά 1992» και οι οδηγίες του συγγραφέα όπως πάντα σαφείς:
«Εσωκλείω τα αναγκαία. Δεν δακτυλογράφησα τις αυτονόητες ερωτήσεις, διότι, ασφαλώς, θα κάνετε δικιά σας δημοσιογραφική ανασύνθεση. Το περιοδικό των Σκοπίων λέγεται Επόχα (με κυριλλικά: ΕΠΟΧΑ). Να μην ξεχάσετε το όνομα της Λιλιάνας Κότεβσκα -είναι εκεί γνωστή μεταφράστρια. Καλήν αντάμωση, λοιπόν!» Το σημείωμα έκλεινε με την υποσημείωση ότι «η συνέντευξη είναι αποκλειστικότητα για την"Ε"».
Με τον Ηλία Πετρόπουλο γνωριζόμασταν από την εποχή του περιοδικού «Σχολιαστής». Αφορμή ήταν μια συνέντευξη που του είχε πάρει ο Γιώργος Αλλαμανής, συνεργάτης τότε του περιοδικού, με θέμα τους «Εβραίους της Θεσσαλονίκης», και αφορούσε την επίσημη αποσιώπηση της παρουσίας των Εβραίων στην πόλη κατά τη διάρκεια των εορτών του 1985 για την επέτειο των 2.300 χρόνων της. Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο τ. 36 του «Σχολιαστή» (Μάρτιος 1986). Από τότε ο συγγραφέας και λαογράφος έστελνε τακτικές συνεργασίες στο περιοδικό. Η συνεργασία μας -και με ορισμένους από μας στενή φιλία- συνεχίστηκε και όταν έκλεισε το περιοδικό και δημιουργήθηκε η στήλη του «Ιού» στην «Ε».
Η συνέντευξη στο «Επόχα» έχει τίτλο «Παρανοϊκή αντιμετώπιση της βαλκανικής πραγματικότητας» και καταλαμβάνει τρεις σελίδες του περιοδικού.
Ορισμένες αναγκαίες διευκρινίσεις για το περιεχόμενο της συνέντευξης:
- Η απόφαση του Πετρόπουλου να εγκαταλείψει την Ελλάδα πάρθηκε το 1975. Είχαν προηγηθεί τρεις καταδίκες του επί χούντας και πολύμηνη φυλάκισή του. Το 1968 καταδικάστηκε σε πολύμηνη φυλάκιση στο Γεντί Κουλέ για τα «Ρεμπέτικα Τραγούδια» του, ένα έργο που σήμερα θεωρείται κλασικό. Το Μάιο του 1972 κλείστηκε στον Κορυδαλλό με πεντάμηνη φυλάκιση για το βιβλίο «Καλιαρντά», δηλαδή το λεξικό της αργκό των ομοφυλόφιλων του περιθωρίου. Ενα μήνα αργότερα καταδικάστηκε σε επτάμηνη φυλάκιση για τη λέξη «αιδοίον» που περιείχε το ποίημά του «Σώμα» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Τραμ». Αλλά και μετά την πτώση της δικτατορίας δεν έπαψαν οι διώξεις. Μόλις κυκλοφόρησε το «Εγχειρίδιον του καλού κλέφτη» (1979, εκδ., «Νεφέλη») θεωρήθηκε πορνογράφημα, κατασχέθηκε και ο Πετρόπουλος καταδικάστηκε πάλι σε δεκαοκτώ μήνες φυλάκιση. Είχε όμως ήδη εγκατασταθεί οριστικά στο Παρίσι.
- Ο Πετρόπουλος αναφέρει ότι η συγκέντρωση της Θεσσαλονίκης στις 14 Φεβρουαρίου 1992 ήταν οργανωμένη απ' όλα τα κόμματα. Στην πραγματικότητα δεν μετείχε το ΚΚΕ, το οποίο διατηρούσε εκείνη την εποχή μια απόσταση από τον κυρίαρχο εθνικιστικό λόγο.
- Η υποστήριξη στον Θεόδωρο Αγγελόπουλο αναφέρεται βέβαια στην περιπέτεια του σκηνοθέτη κατά τα γυρίσματα της ταινίας «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» στη Φλώρινα. Οι αναφορές του σεναρίου στα σύνορα που χωρίζουν (και σκοτώνουν ή τρελαίνουν τους ανθρώπους) ερμηνεύτηκαν από τις επαγρυπνούσες υπηρεσίες του υπερεθνικόφρονα μητροπολίτη Καντιώτη ως έμμεση υποστήριξη των Σλαβομακεδόνων. Από τη Μητρόπολη Φλώρινας οργανώθηκαν λαϊκά συλλαλητήρια και δημιουργήθηκε κλίμα τρομοκράτησης των παραγόντων της ταινίας.
- Η σκηνοθέτιδα και συγγραφέας Φρίντα Λιάπα αντιμετώπιζε την ίδια περίοδο την επίθεση συντηρητικών κύκλων (και της Εκκλησίας βέβαια) για την ταινία της «Τα χρόνια της μεγάλης ζέστης» (1991).
Τον Ιανουάριο του 1992 ο τότε σύμβουλος Κινηματογραφίας του ΥΠΠΟ, Απόστολος Δοξιάδης, ζητάει την εξαίρεση της ταινίας από τα κρατικά βραβεία, καταγγέλλοντας ότι, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, κακοποιήθηκε ένα ανήλικο παιδί για τις ανάγκες μιας σκηνής. Με τη βοήθεια εφημερίδων και καναλιών προκλήθηκε τρομερό σκάνδαλο και ασκήθηκε αυτεπάγγελτη δίωξη εις βάρος της Λιάπα και της μητέρας του παιδιού. Η Μελίνα Μερκούρη, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Ζυλ Ντασσέν, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Νίκος Κούνδουρος αντέκρουσαν τη συκοφαντία. Η υπόθεση πήγε με βούλευμα λίγους μήνες αργότερα στο αρχείο, αλλά η Λιάπα ήταν ήδη βαριά άρρωστη με όγκο στον εγκέφαλο και πέθανε τον Οκτώβριο του 1994.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Ηλία Πετρόπουλου
«Ελλάδος κοιμητήρια» (εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2005)
Αλμπουμ με τη μεγάλη φωτογραφική του συλλογή που ετοίμαζε αλλά δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ο συγγραφέας. Αναφέρεται η «εγκάρδια συμπαράσταση του Κώστα Τσόκλη». Οι περισσότερες φωτογραφίες έχουν τραβηχτεί από τον ίδιο κατά τη διάρκεια μιας πολύμηνης περιπλάνησής του σ' όλη την Ελλάδα με τη Μαίρη Κουκουλέ την περίοδο 1974-75. Περιλαμβάνονται διάσπαρτα πολλά τεκμήρια από την παρουσία των Βογόμιλων Σλάβων στον ελλαδικό χώρο.
Ηλίας Πετρόπουλος κ.ά.
«Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων» (μετ. Γιώργος Καλαμαντής, εκδ. Εκάτη, Αθήνα 1992)
Συλλογικό έργο που κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1992, την περίοδο των συλλαλητηρίων για το Μακεδονικό από την επιθεώρηση «Autrement». Το πρώτο κείμενο είναι του Πετρόπουλου για την εβραιοπούλα Αλέγκρα που αγάπησε νέος και την έχασε στο Ολοκαύτωμα.
Ηλία Πετρόπουλου
«Πτώματα, πτώματα, πτώματα...» (πρόλογος Ηλία Χ. Παπαδημη- τρακόπουλου, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1990)
Η εμπειρία του συγγραφέα από τις εκτελέσεις της περιόδου της Κατοχής και του Εμφυλίου. Πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Σχολιαστής» (Ιούνιος 1988).
ΔΕΙΤΕ
Καλλιόπη Λεγάκη
«Ηλίας Πετρόπουλος, Ενας κόσμος υπόγειος» (2004/2005)
Βραβευμένη ταινία για τη ζωή και το έργο του Ηλία Πετρόπουλου μέσα από δικές του συνεντεύξεις και διηγήσεις κοντινών του ανθρώπων από τη φωτεινή αλλά και τη σκοτεινή πλευρά της ζωής, αυτό που ονομάζεται συνήθως περιθώριο αλλά εκείνος επέμενε να θεωρεί ανθρώπους του υπογείου.
Ο ΙΟΣ - ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 08/02/2009
0 σχόλια