Κόκκινη Μνήμη: 08/2011

Με αγάπη και χρέος στη ζωή

Μνημονεύοντας τον ποιητή Νικηφόρο Βρεττάκο

«Πρόθεσή μου, πάθος της ψυχής μου θα έλεγα, ήταν να ξυπνήσω στον συνάνθρωπο την αγάπη του προς το αγαθό της ζωής και το χρέος του προς αυτή, να προξενήσω ένα χαμόγελο».

«Η ποίηση είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που αντιστέκεται»

Σ' αυτή τη φράση - κλειδί περιέχεται, θα 'λεγα, το «πιστεύω» τού ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου, σε συνέντευξη που του είχα πάρει για την παρούσα εφημερίδα στις 27 Ιανουαρίου 1979.

Ηταν σ' ένα ολοσέλιδο αφιέρωμα (στο τότε μεγάλο σχήμα της «Ε»), με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 50 χρόνων από τότε (1929) που έκανε την εμφάνισή του στην ποίηση, σε ηλικία μόλις 17 ετών, με τα μαθητικά του πρωτόλεια. Εκτοτε ακολούθησαν άλλες ποιητικές συλλογές, οι περισσότερες από τις οποίες περιλαμβάνονται στο ογκώδες τρίτομο «Τα Ποιήματα» (εκδ. «Τρία Φύλλα», 1981 - 1991).

Υπέρμαχος αξιών

Από τους ταλαιπωρημένους της γενιάς του, λόγω της κομμουνιστικής του ιδεολογίας (και) ο Βρεττάκος. Γεννημένος στις Κροκεές της Λακωνίας, αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, απολυμένος, ως εκ τούτου, από το Δημόσιο, διευθυντής και συνεργάτης αριστερών εφημερίδων και περιοδικών, αυτοεξόριστος στη διάρκεια της απριλιανής χούντας. Κομμουνιστής μεν, αλλά όχι περιχαρακωμένος, με προσωπικές αρχές, υπέρμαχος των ανθρωπιστικών αξιών, με κορυφαίες την αγάπη και την ειρήνη.

Είχε όμως την καλή τύχη στα στερνά του να απολαύσει τιμές και βραβεία, εδώ και στο εξωτερικό, ενώ η Ακαδημία Αθηνών εδέησε το 1982 να τον συμπεριλάβει στα μέλη της. Εκείνο όμως που συγκινούσε περισσότερο τον ίδιο ήταν η αγάπη του κοινού και ιδιαίτερα των νέων. Εφυγε από τη ζωή, πριν από είκοσι χρόνια -4 Αυγούστου 1991, στα 79 του.

Ιδού μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα (προφητικά εν πολλοίς) από εκείνη την προ 32 χρόνων συνέντευξη στην «Ε» (της οποίας τα πρώτα χρόνια της έκδοσής της υπήρξε επιφυλλιδογράφος):

ΙΣΤΟΡΙΑ

Μνήμη Μπέρτολτ Μπρεχτ - 55 χρόνια από το θάνατό του. «Εμπνέομαι από τα πάθη των ανθρώπων, όπου γης»

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΚΙΩΝΗ

Μ' αυτούς που υποφέρουν και βασανίζονται

Μνήμη Μπέρτολτ Μπρεχτ-55 χρόνια από το θάνατό του

«Ο,τι είναι ο Γκέτε και ο Μπετόβεν για την κλασική Γερμανία είναι σίγουρα ο Μπρεχτ για τη σύγχρονη», έγραφα, ως... περίπου ειδικός στην παρούσα εφημερίδα, στις 30 Απριλίου 1981 (πριν από 30 χρόνια) σε ταξιδιωτικό χρονικό στο τότε Ανατολικό Βερολίνο, όπου είχα πάει για ένα Φεστιβάλ Πολιτικού Τραγουδιού.

Και το να βρεθείς, ειδικότερα τότε, στο Ανατολικό Βερολίνο χωρίς ν' αναφερθείς στον Μπρεχτ ήταν ανήκουστο. Για τον πρόσθετο λόγο ότι ήδη ήταν ένας από τους πιο αγαπητούς στο ελληνικό κοινό συγγραφείς.

Εκανα λοιπόν δύο... μπρεχτικές επισκέψεις: Μία στο περίφημο θέατρο «Μπερλίνερ Ανσάμπλ», το οποίο ίδρυσε το 1949 με τη σύζυγό του, την περίφημη ηθοποιό Χελένε Βάιγκελ, κι άλλη μία στο σπίτι τους-μουσείο, όπου έζησαν τα τελευταία χρόνια της ζωής τους, δίπλα σ' ένα νεκροταφείο, όπου, έπειτα από επιθυμία του, αναπαύεται και ο ίδιος, από έμφραγμα, 14 Αυγούστου 1956 (πριν από 55 χρόνια), στα 58 του, και από το 1972 η Βάιγκελ.

Στα μέρη του

«Είναι μια εμπειρία ξεχωριστή για τον επισκέπτη του Α. Βερολίνου μια παράσταση στο κομψό αυτό θέατρο, που συνεχίζει την παράδοση που χάραξε ο μεγάλος Μπρεχτ», έγραφα στη συνέχεια. «Το βράδυ που πήγαμε παιζόταν η αντιπολεμική σάτιρα "Αντρας = Αντρας". Το άψογο παίξιμο των ηθοποιών, η ωραία μουσική, το λιτό αλλά θαυμαστό στη λειτουργικότητά του σκηνικό και το θερμό σε εκδηλώσεις κοινό μάς χάρισαν μια μέθεξη μοναδική».

Και μια εικόνα από το τριώροφο σπίτι-μουσείο και κέντρο μελέτης του μπρεχτικού έργου, μια και στεγάζει το αρχείο και τα προσωπικά αντικείμενα του συγγραφέα και της συζύγου του. Στο ισόγειο ένα βιβλιοπωλείο, κυρίως με βιβλία του Μπρεχτ, αφίσες με τον ίδιο και τα έργα του και παραδίπλα ένα εστιατόριο μπρεχτικής ατμόσφαιρας με φαγητά, μας βεβαιώνουν, από συνταγές της Βάιγκελ, που ήταν και εξαιρετική μαγείρισσα, για τους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες, που αποτελούν την πελατεία του (υποθέτω ακόμη).

Τον Μπρεχτ έκανε γνωστό και δημοφιλή στην Ελλάδα ο Κάρολος Κουν από το 1956, όταν πρωτανέβασε τον «Κύκλο με την κιμωλία». Για ν' ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια άλλα πέντε. Κι από κοντά άλλοι θεατράνθρωποι, μεταξύ των οποίων ο Δημήτρης Μυράτ («Η αγία Ιωάννα της Λορένης»), ο Ζυλ Ντασσέν («Η όπερα της πεντάρας», το 1975, με Μελίνα και Κούρκουλο, και «Συντροφιά με τον Μπρεχτ», το 1978, με Μελίνα και Κατράκη).

Αναφερόμενος στον (και γερμανοσπουδασμένο) Μυράτ, να προσθέσω ότι έχει γράψει δύο βιβλία για τον Μπρεχτ: «Ο καλός άνθρωπος του Αουγκσμπουργκ» (εκδ. «Πλειάς») και «Κριτική βιογραφία για το έργο του Μπρεχτ». Στο πρώτο μάλιστα ομολογεί ότι αρχικά τον αντιπαθούσε «εξαιτίας της πολιτικής του τοποθέτησης». Στη συνέχεια όμως, μελετώντας το έργο του, «η αντιπάθεια μετατρεπόταν σε ενδιαφέρον, το ενδιαφέρον σε θαυμασμό, κι όταν βρήκα το βαθύτερο κίνητρο κάθε εκδήλωσής του, ο θαυμασμός μεταβλήθηκε σε αγάπη».

«Ο Μπρεχτ μάς άφησε κληρονομιά ένα έργο με βαθιά σκέψη, με μεγάλες ιδέες, με υψηλά αισθήματα και -κοντά σ' αυτά- με μια τολμηρή πρωτοτυπία μορφής», επισημαίνει ο Βραζιλιάνος συγγραφέας Χόρχε Αμάντο (αφιέρωμα του περιοδικού «Επιθεώρηση Τέχνης», Νοέμβριος 1961).

Υπό ανάκριση...

Πολυγραφότατος, πολυδιωκόμενος από το ναζιστικό καθεστώς (με τα έργα του να καίγονται δημόσια), πολυπαιγμένος και πολυτιμημένος παρ' όλα αυτά - ακόμη και στην Αμερική, όπου ωστόσο εκλήθη -και μάλιστα δύο φορές- το 1947 από τη μακαρθική επιτροπή αντιαμερικανικών ενεργειών. Αξίζει ένα μικρό απόσπασμα από τη δεύτερη κατάθεσή του:

«Κύριε Μπρεχτ, γιατί ήρθατε στην Αμερική;» «Γιατί δεν συμπαθώ τα φασιστικά καθεστώτα». «Το καθεστώς της Σοβιετικής Ενωσης πώς το θεωρείτε;» «Σαν σύμμαχό σας που έδωσε πολύ αίμα στον πόλεμο» [...] «Σας ερωτώ, κύριε Μπρεχτ, γιατί δεν πήγατε εκεί και προτιμήσατε την Αμερική;» «Γιατί ήθελα να γνωρίσω τη χώρα σας, στην οποία βρήκαν καταφύγιο πολλοί διανοούμενοι. Το θεωρείτε ύποπτο; Αφού ήσασταν σύμμαχοι... Τι εδώ, τι εκεί. Ιερή Συμμαχία». «Α, καταλάβατε τι λέτε, κύριε Μπρεχτ; Το ίδιο η δημοκρατία μας με τη δικτατορία του προλεταριάτου;». «Μα και τότε που συμμαχήσατε, το ίδιο καθεστώς ήταν» [...] «Γράψατε ποτέ κάτι για τα αγαθά της Αμερικής; Ενα ποίημα έστω, σαν αυτά που αφιερώνετε στους εργάτες προλετάριους, όπως τους λέτε;» «Ο έντεχνος λόγος δεν είναι φαγητό που παρασκευάζεται με κάποια συνταγή. Είναι ψυχική έκρηξη, ανάγκη να πεις κάτι που σε συγκίνησε». «Δηλαδή μόνο οι προλετάριοι σας συγκινούν;» «Με συγκινεί ο καθένας που υποφέρει, που βασανίζεται, που γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης [...] Πολλά από τα "στραβά" που γίνονται στη Σοβιετική Ενωση τα χτύπησα και τα χτυπάω. Εγώ, κύριε ανακριτά, εμπνέομαι από τα πάθη των ανθρώπων, όπου γης. Είμαι ελεύθερος και ανεξάρτητος να επαινώ ή να κατηγορώ φίλους κι εχθρούς»